Paweł Milcarek: Wróciło zainteresowanie kulturą łacińską. I nie jest to tylko snobizm

Plus Minus: Co to jest kultura łacińska?

Ktoś może pomyśleć, że to po prostu obszar, w którym panuje łacina. W przeszłości – obszar znacznie szerszy, a dzisiaj – nieporównanie skromniejszy: studia filologii klasycznej, oficjalne wersje dokumentów Stolicy Apostolskiej, w końcu pochodząca z łaciny terminologia w wyspecjalizowanych gałęziach wiedzy, jak medycyna, prawo czy teologia. Obszar ten poszerzy się, jeśli kulturę łacińską przypisze się tym wszystkim narodom, które mają w strukturze swojego języka jakiś zasadniczy komponent łaciński, a to nam daje wszystkie języki zachodnioeuropejskie, ale i słowiańskie. Na tyle mocno nas ta pieczęć spotkania z łaciną w historii naznaczyła, że polski jest w swej dykcji literackiej bardzo łaciński…

A jednak sądzę, że to kryterium czysto językowe jest zawodne, nie daje głębszego pojęcia o tym, co nazwaliśmy kulturą łacińską. W zebranej przeze mnie i niedawno wydanej antologii „Breviarium kanonu kultury” znajduje się w podtytule wyrażenie: „literatura Europy łacińskiej”. To określenie naszego kontynentu zostało jednak użyte w sensie kulturowym, a nie jedynie językowym. Chodzi o kulturę wspólną, uniwersalną, europejską.

Tylko że tu, głównie ze względu na rozpad Cesarstwa Rzymskiego i znacznie późniejszą tzw. schizmę wschodnią, do tej łacińskiej Europy nie należą ludy wschodniej Słowiańszczyzny, Bałkanów, Grecji… Bo te zostały przy grece i wręcz wykazywały „alergię” na łacińskość kulturową.

Tu trzeba powiedzieć, że choć Bizancjum i Konstantynopol są prawdziwym dziedzicem pewnej ciągłości idei Imperium Rzymskiego, to paradoks historii sprawił, że akurat ta centrala cywilizacyjna stanęła z boku dalszej historii. Oczywiście, na Zachodzie dziś więcej myślimy i czytamy o Bizancjum, potrafimy je docenić, ale przez całe wieki średnie żyliśmy raczej obok siebie. Europejczykami nazywali się mieszkańcy tego, co dziś nazywamy światem Zachodu. Z punktu widzenia tradycji, w której jest kultura łacińska, mamy do czynienia z tym, co zostało zbudowane na gruzach zachodniego Imperium Rzymskiego przez żywioł ludzki jak najbardziej barbarzyński, niezmiernie witalny, agresywny.

Co prawda kontakty Imperium z barbarzyńcami nie zostały zapoczątkowane, gdy Wizygoci czy później Wandale zdobyli Rzym w V w. Nie było między tymi światami jakiejś szklanej ściany. Napięcie jednak i wrogość między tymi dwoma światami były bardzo destrukcyjne. Mimo to potęga rzymskiego wzorca cywilizacyjnego musiała robić wrażenie na najeźdźcach. Trudno sobie wyobrazić, żeby te dwa światy znalazły wspólny język, jeśli po jednej stronie stałby patrycjusz zapatrzony w „wieczny Rzym”, a po drugiej Wandal zachwycony swoją siłą niszczącą imperium. Żywot świętego Benedykta, założyciela Monte Cassino, pokazuje, jak patrycjusz i Germanin potrafią zamieszkać w jednym domu – w klasztorze, „szkole służby Pańskiej”. To była zapowiedź przyszłości.

Pojawiła się więc między światem rzymskim i barbarzyńskim wspólnota wiary, o niebagatelnym znaczeniu także dla rozwoju kultury łacińskiej. Dopiero w tym momencie, w przeddzień tego, co nazywamy dziś „nowym ładem karolińskim”, w Europie z już chrześcijańskim wyobrażeniem o świecie, dokonano nowej selekcji kultury. To, co nazywamy kulturą europejską, swymi natchnieniami istotnie sięga do starożytnego Rzymu z jego prawem, czy nawet Grecji z jej filozofią – ale dopiero usadowienie się władców barbarzyńskich w ich stolicach, w nowych państwach na ruinach Imperium pozwoliło na dokonanie owej nowej selekcji i syntezy kultury, pod dyktando doradców, którymi byli mnisi czy lokalni biskupi, odsiewający to, co chrześcijaństwu, a także nowemu władcy i ładowi politycznemu było potrzebne, aby się utrzymać.

Czytaj więcej

Plus Minus

Koszmar komara

Chcielibyśmy pewnie, by globalne zdrowie publiczne skoncentrowane było na walce z otyłością, cukrzycą i nowotworami. Okazuje się jednak, że znacznie bardziej istotne może się okazać wypuszczanie do środowiska transgenicznych komarzych samców.

Wielbiąc Homera i Cycerona nie możemy zapomnieć o św. Benedykcie

Czyli niekoniecznie cywilizację i kulturę łacińską wykuli Homer z Cyceronem podparci Juliuszem Cezarem i Markiem Aureliuszem, tylko św. Beda ze św. Benedyktem z Nursji nam ją tu zbudowali?

Beda na pewno, jeszcze bardziej Alkuin, doradca Karola Wielkiego. Za to patriarcha mnichów Zachodu św. Benedykt nawet przez chwilę nie myślał, że uruchamia jakaś nową kulturę, uważał bowiem skromnie, że tworzy wspólnoty mnichów, dla których jedynie poszukiwanie Boga jest ważne, w związku z czym oddalają się od świata. To, że opactwa są ośrodkami i rozsadnikami cywilizacji, stało się oczywiste później, gdy mnisi na dobre połączyli pragnienie Boga i zamiłowania literackie: czytanie, pisanie, przepisywanie i kultywowanie literatury w dość szerokim zakresie, z teologią w centrum.

Miejscem, gdzie się kultura łacińska ostatecznie na wieki wykuła, była natomiast szkoła europejska. Ten niezwykły wynalazek występował na całym rozległym terytorium – najpierw karolińskim, a potem postkarolińskim, w kolejnych czasach i na różnych obszarach Europy. Była to szkoła absolutnie wspólna w sensie programowym, ujednolicona co do nauczanego meritum i metody uczenia. W Italii czy na Półwyspie Iberyjskim, w Anglii, we Francji czy na terytoriach niemieckich, a wreszcie i u zlatynizowanych Słowian była szkołą, w której czytało się mniej więcej to samo.

Fundamentem mojego wyboru dla „Breviarium kanonu kultury” stał się zatem zespół lektur, które czytano w szkole średniowiecznej, które tworzyły wspólną kulturę Europy. Odpowiedź nie mniej prawdziwa na pytanie, co to jest kultura łacińska – dla mnie ważniejsza i sięgająca serca sprawy – jest więc taka, że jest to kultura utworzona przez to, co Europejczycy, którzy chodzili do szkół, wspólnie czytali i dyskutowali.

Ze względu na to, jak niewiele się do wczesnego średniowiecza przechowało ze spuścizny starożytnej w wystarczająco dużych fragmentach, to te szkoły nie miały specjalnie wielkiego wyboru, czego uczyć.

I tak, i nie. Oczywiście przekaz kulturowy był związany z tym, co przetrwało i co przepisywano. To, co nazywamy Europą, jest jednak wynikiem tyleż zapaści, co eksplozji. Zapaści, bo najazdy barbarzyńców nie zadbały o napotykane centra kulturowe, np. biblioteki były niszczone. Nastąpiła jednak eksplozja, bo tysiące zupełnie nowych użytkowników zostało wprowadzonych do obiegu kultury. Oni chcieli się uczyć i do tej kultury rzymskiej aspirowali. Gdy jeszcze nie mamy tego mnożnika kultury, którym stał się później druk, a mamy jedynie wiele jednostkowych decyzji, że jakaś grupa ludzi w jakimś opactwie „coś” przepisze, dochodzi do sytuacji, że powieleniu ulega jedynie to, co się uważa za najcenniejsze, plus preferuje się dzieła już istniejące w języku łacińskim, znanym powszechnie wśród wykształconych warstw, a nie w nieznanym im greckim.

W związku z tym Homer, aż do czasów nowożytnych, nie był znany w swoich poematach, a jedynie z łacińskich streszczeń tematów, co więcej, ujętych jakby „z drugiej strony konfliktu”, co oczywiste, wziąwszy pod uwagę mitologię rzymską i pochodzenie według niej Eneasza oraz jego rolę dla dalszej historii Rzymu. Stąd Europa, zwłaszcza za sprawą Wergiliusza i jego „Eneidy”, utożsamiała się z walczącymi Trojanami, a nie z Grekami.

W średniowieczu znano dość dobrze Cycerona, w sporych fragmentach, doskonale znano Owidiusza – wszyscy uczyli się w szkołach pisania przez lekturę i parafrazowanie tego poety. Podobnie z Wergiliuszem. Gdy spojrzeć na filozofów, dominuje platonizm, ale bynajmniej nie dlatego, że się zna dialogi Platona (jedynie „Timajos” był znany szeroko), natomiast potężna jest późniejsza, już łacińska tradycja platońska, na dodatek podżyrowana teologicznie przez samego świętego Augustyna. Neoplatonicy (w tym chrześcijańscy) i komentarze do nich są tu źródłem, a nie sam twórca Akademii. Arystoteles nie miał takiego szczęścia jak jego nauczyciel, bo był znany w łacińskich komentarzach i przekładach jedynie jako logik. Stąd był traktowany jak mistrz tego, jak należy myśleć, a nie co wiedzieć. Jego pisma fizyczne czy etyczne poznano dopiero w XII w., co zapoczątkowało renesans kultury średniowiecznej, z apogeum w XIII w., które zaowocowało „złotą scholastyką” Paryża i Oksfordu.

W Krakowie zatem i w Palermo, w Amiens i innych wystarczająco licznych punktach na mapie Europy czytano w szkole te same książki, stąd były to ośrodki jednej kultury – łacińskiej.

Europę wykuł wspólny, powszechny system edukacji 

Dziś, patrząc na europejskie programy powszechnego kształcenia literackiego, rzecz nie do pomyślenia! Francuzi czytają w szkole absolutnie co innego niż Polacy, Niemcy czy Brytyjczycy, choć przyznać trzeba, że Polacy, przynajmniej do niedawna, starali się w tym programie mieć pewien rozumny balans między literaturą własną i obcą, czego u innych wymienionych nie widać. Francuzi dojrzewają bez znajomości Szekspira, Brytyjczycy – Moliera.

Mamy „przywilej” kulturowy bycia narodem średnim, nierozpierającym się w imperialnych fotelach i nie mamy obecnego gdzie indziej poczucia bycia całym „oświeconym” światem (śmiech). Kultura łacińska, średniowieczna – jeśli pozostać przy ujęciu Oskara Haleckiego, że „europejskie” równa się „średniowieczne” – dotyczy etnosów, które przyjęły chrzest w obrządku Kościoła rzymskiego i miały szkoły, od tych przykościelnych, tworzonych przez Karola Wielkiego, po uniwersytety.

Choć z Karolem Wielkim umarł system państwowy decydowania o szkole, to nie umarła sama szkoła, zwłaszcza dzięki benedyktynom i ich klasztorom, gdzie istniała szkoła wewnętrzna dla mnichów oraz zewnętrzna, dla świeckich. Wszyscy uczyli się psalmów, bo uczestniczyli w życiu liturgicznym opactwa. Dziś nadal widzimy piękne chłopięce chóry z Cambridge i Oxfordu, siedzące w stallach na jutrzni czy nieszporach. Tak kiedyś było wszędzie, choć akurat obyczaj ten przechowali do naszych czasów anglikanie, nie katolicy. Łacina psałterza, łacina także hymnów liturgicznych pisanych wtedy przez najlepszych poetów – pełna idiomów, parabol etc. – zostaje zatem wbita do głowy. W szkole ponadto wykłada się siedem sztuk wyzwolonych (to pewien ideał, nie wszędzie byli nauczyciele zdolni uczyć wszystkich tych dyscyplin), ale gramatyka, retoryka były wykładane wszędzie.

Ówczesna gramatyka to nie była, jak dziś, teoria poprawnego używania języka, a raczej zapoznawanie się z literaturą – uczenie się gustu i poprawnego wyrażania się za pomocą „wypisów” z klasyków. Oczywiście, jest ona poprzedzona literacją – umiejętnością czytania i pisania – ale bardzo szybko przechodzi się do dzieł, które dziś byśmy ocenili jako trudne, typu „Eneida” Wergiliusza czy „Wojna domowa” Lukana. Dzieci uczyły się łaciny przez lekturę i analizę takich autorów. Tam, gdzie szkoła stała na wyższym poziomie, przechodzono do ćwiczeń praktycznych, czyli parafrazowania. Tworzenia jakichś małych form, także poetyckich, które były inspirowane tym czy każdym innym dziełem z owej szkolnej listy.

Gdy popatrzymy na twórczość naszych XIX- -wiecznych mistrzów słowa, chociażby Mickiewicza, to on też jeszcze był w dzieciństwie autorem takich parafraz. Szkoły w naszej części świata nadal tak uczyły. Rzecz jasna, wcześniej – np. w kolegiach jezuickich czy pijarskich – była to podstawa.

Mówimy cały czas o europejsko-łacińskim idiomie kulturowym – ale jeszcze długo po średniowieczu szło to w parze z kultywowaniem łaciny jako języka kultury i relacji między ludźmi różnych narodów. W renesansie humanistycznym mamy równolegle wielki kult łaciny klasycznej i początek literatur w językach „wulgarnych”, czyli codziennego użycia. Wspaniale wyglądało to np. w XVI/XVII w. w kulturze Rzeczypospolitej – zresztą w Europie nasi przodkowie słynęli jako dobrzy łacinnicy (nawet nie wyłącznie szlachta, także zdarzało się to kupcom, rzemieślnikom).

Minęły jednak te czasy, gdy po łacinie Grzegorz Mendel mógłby sobie porozmawiać z Karolem Darwinem, o ile by się spotkali (do czego, niestety, nie doszło)… Pozostaje pytanie, czy ta kultura łacińska jest żywa, czy martwa?

To złożone. Niegdysiejsze panowanie kultury łacińskiej zawdzięczamy nie rzymskim elitom, ale faktowi (który wcale nie musiał się wydarzyć), że Kościół katolicki w swojej trwałej rzymskiej centrali zdecydował się iść tą drogą. Kościół ze swej pochodzącej z greki nazwy powszechny wyrósł na Zachodzie jako Kościół łaciński. Co więcej, latinitas stała się środowiskiem kulturowym papieskiego Rzymu, Stolicy Apostolskiej.

Oznaczało to oczywiście szczególne miejsce języka łacińskiego w życiu kościelnym. Jeszcze w 1962 roku św. papież Jan XXIII wydał encyklikę, w której przypominał, by wykłady teologii w seminariach prowadzić tak, by klerycy uczyli się łaciny nie tylko jako języka modlitwy i liturgii, ale by umieli się nią posługiwać w teologii. Nie musiało to skutkować pełną swobodą w używaniu tego języka np. w rozmowie – ale jeszcze kilkadziesiąt lat temu dwaj duchowni z dwóch końców świata dogadywali się po łacinie, o ile nie znali wspólnie innych języków.

Głębszym jednak aspektem są niezmienne źródła, do których Kościół ciągle sięga i się nimi duchowo wspiera, a które były tworzone w idiomie greki i łaciny. Gdy są one dziś tłumaczone na języki narodowe (boom na te tłumaczenia liczy sobie 30–40 lat), to jest to operacja przekalkowania pewnego związanego z językami starożytnymi sposobu i struktur myślenia czy argumentowania na np. polski. To nie przekłady mówią nam, jak Kościół myśli, ale źródła właśnie. A one są po grecku i po łacinie: Ojcowie Kościoła, Septuaginta, Wulgata, sformułowania podstawowe katechizmu.

Kościół katolicki żyje zatem nadal w kulturze łacińskiej. Nie utracił swych źródeł, kwestią pozostaje, czy traci pamięć, gdzie one są i czy potrafi się w nich przejrzeć. Co nie znaczy, że Kościół na tej ziemi jest od zbawiania kultury łacińskiej. Jest ona jednak jego intelektualnym domem, wehikułem, z którego przez wieki korzystał, przebudowując go i dostosowując do swoich potrzeb. Jest zatem znowu trochę tak jak w czasach Świętego Benedykta: skupiając się na „szukaniu Boga samego”, Kościół będzie odruchowo zbierał i ocalał to, co ma ciągłość z kulturą Wulgaty i św. Augustyna.

Czytaj więcej

Plus Minus

Michał Rydlewski: Magia jest człowiekowi potrzebna

Jeśli nauka coś zrobiła, to odczarowała nam świat. Mogło to spowodować, że dla wielu ludzi stracił sens. Próbują zatem nadać mu go ponownie za pomocą praktyk magicznych. Rozmowa z Michałem Rydlewskim, etnologiem, filozofem i literaturoznawcą

Kultura łacińska powinna być naszym wspólnym domem, a nie enklawą dla specjalistów

Czy uważa pan, że dla istnienia kultury/cywilizacji łacińskiej jest potrzebna dziś partycypacja większości, w dodatku świadoma? Jeśli obecna jest tylko „w kruchcie”, to będzie trwać?

W niektórych przypadkach wystarczy, jeśli istnieje pewne nasycenie mniejszościowych elitarnych środowisk, które operują źródłowo kulturą łacińską, jak np. klasztory, gdzie jest to nie tylko język modlitwy czy liturgii, ale i powietrze, którym się oddycha: wspólna teologia, zestaw przeświadczeń filozoficznych i sposób rozumienia prawa czy moralności. Do tej trwałości łacińskiego świata nie potrzeba równej świadomości i zaangażowania wszystkich czy jakiegoś powszechnego przeżywania łacińskiej kultury. Niezbędne jednak jest to, by w miejscach decyzyjnych czy tworzących wzorce istniały, nawet nieliczne, ośrodki czy nawet osoby, które tę ciągłość podtrzymują. Bardzo istotne jest, czy te dobrze wykształcone osoby odnoszą się do dziedzictwa łacińskiego wyłącznie jako jego badacze, specjaliści od świata minionego – czy traktują to dziedzictwo jako swój dom.

Jednak środowiska „łacinników” czy raczej „tradsów” znajdują się dziś na obrzeżach czy w jakichś enklawach Kościoła, tak jak łacina znajduje się na obrzeżach czy enklawach edukacji współczesnej. Czy moglibyśmy dziś, na potrzeby chociażby jednoczenia się Europy pod patronatem państw na dawnych ziemiach Karola Wielkiego, żachnąć się „kultura łacińska tak!, kruchta nie!”?