Klementyna Suchanow: Gombrowicz, ja Geniusz

Gombrowicz. Ja, geniusz" Klementyny Suchanow to najważniejsze wydarzenie książkowe tej jesieni. Pierwsza kompletna biografia autora „Trans-Atlantyku" powinna nim być niejako siłą rzeczy, ale przecież nietrudno sobie wyobrazić, że dostalibyśmy do rąk pozycję rozwlekłą, przegadaną, suchą, nazbyt akademicką, a w dodatku niewiele wnoszącą do powszechnie znanego obrazu pisarza. Tymczasem „Ja, geniusz" jest biografią, na jaką Gombrowicz zasługiwał: uczciwą, napisaną z dużą wnikliwością i wyczuciem, erudycyjną, trafnie diagnozującą słabostki bohatera, doceniającą jego pisarską wielkość, konfrontującą się przy tym z gombrowiczowskimi mitologiami i stroniącą od bałwochwalczego uwielbienia. Ale po kolei.

Carewicz i niedoszli powstańcy

12 sierpnia 1904 r. trzysta salw wybrzmiało w Petersburgu z okazji przyjścia na świat wyczekiwanego i upragnionego następcy tronu Aleksego. Osiem dni wcześniej, w okolicznościach dalece skromniejszych, w Małoszycach urodził się trzeci syn (a czwarte w ogóle i ostatnie dziecko) Jana i Marceliny Antoniny Gombrowiczów, Marian Witold (Witold, podobnie jak matka, nie lubił pierwszego imienia i nigdy się nim nie posługiwał). Nie byłoby jednak wcale Małoszyc, gdyby Onufry, ojciec Jana, nie został – jako figurujący na czarnej liście – prewencyjnie aresztowany tuż przed powstaniem styczniowym i nie trafił do twierdzy w Dyneburgu. Wysoki Dwór, siedziba rodowa Gombrowiczów, stał się bowiem ośrodkiem, w którym „wzmagała się nienawiść do caratu i protest przeciwko wszelkim, częstym wśród ziemiaństwa próbom kompromisu". Na ironię zakrawa, że zsyłkę skrócono mu dzięki Siergiejowi Muchanowowi, byłemu oberpolicmajstrowi Warszawy, na którego wpłynęła żona – miłość Norwida, Maria Kalergis. Ale Onufry otrzymał nakaz opuszczenia Wielkiego Księstwa Litewskiego i sprzedaży majątku.

Tym sposobem Gombrowiczowie trafili do Jakubowic, skąd był już tylko rzut beretem do Bodzechowa, siedziby rodu Kotkowskich, z którego wywodziła się matka Witolda. Sam Witold większym szacunkiem darzył rodzinę ojca, choćby dlatego, że jeden z jego przodków był sędzią Trybunału Wielkiego Litewskiego. Ale i Kotkowscy mieli się czym pochwalić: w 1789 r. w Bodzechowie zatrzymał się na noc król Stanisław August Poniatowski, a w czasie powstania styczniowego – brzemiennego w skutki dla obu rodów – dziadek ze strony matki, Ignacy Leon, wbrew reszcie rodziny, która od powstania się dystansowała, w nocy z 19 na 20 kwietnia 1864 r. pomógł przeprowadzić przez rzekę generała Hauke-Bosaka, który uciekał do Galicji po klęsce niepodległościowego zrywu. Kotkowscy miewali poza tym głowę do interesów, choć przyznać trzeba, że najlepiej radził sobie Jan Gombrowicz, który niemalże rodzinę żony z Bodzechowa... usunął. Swoich najbliższych był jednak w stanie wozić do wód w Biarritz, Cannes, Ostendzie czy różnych niemieckich badów. Ostatecznie konflikty Gombrowiczów z Kotkowskimi doprowadzą do przenosin tych pierwszych do Warszawy w 1911 r.

Najciekawsze w tym dwutomowym, liczącym niemal 1200 stron dziele są chyba właśnie – „chyba", ponieważ trudno w tak równej pozycji coś wybrać – rozdziały początkowe, poświęcone dziejom obydwu rodów, a także część argentyńska, w której szczególnie imponuje wykonana przez autorkę praca (archiwalna i terenowa). Najważniejsze jednak wydają się strony poświęcone matce Witolda. W historii literatury utrwalił się bowiem wizerunek Antoniny jako lekko sfiksowanej dewotki i histeryczki, która żadną miarą nie rozumiała genialnego syna. W tym ostatnim jest wiele racji (ale któż się na głębi Gombrowicza prędko poza Schulzem poznał?), Suchanow szkicuje jednak dużo ciekawszy i bardziej zniuansowany obraz Antoniny niż jej syn. Matka Gombrowicza jest tutaj nie tylko tą, która wprowadza go w świat francuskich powieści, lecz także feminizującą dziewczyną o pewnych ambicjach intelektualnych, która walczy o równouprawnienie (zwłaszcza prawo kobiet do głosowania), trzymając się jednocześnie mocno swej katolickiej wiary. I na tym właśnie gruncie przeżywa osobisty dramat – mąż szybko ją odtrąca (Witold uważał wręcz, że musiał być owocem gwałtu), a po przenosinach do Warszawy znajduje sobie kochankę, z którą ma wieloletni romans. Często okrutny dla matki syn (zwłaszcza jako nastolatek) nie pojmował chyba tej niemożliwej do rozwikłania sytuacji. Rozwód był dla Antoniny oczywiście wykluczony, jej buntem mogła być tylko wiara.

Pociąg do pisania

Buntów Gombrowicza było za to bez liku. Przeciwko wszystkim i wszystkiemu. Przeciw polskości, ziemiańskości, dojrzałości, pańskości – słowem przeciw formie. Od dziecka wyczuwał groteskowość szlacheckiego dworku. Uważał swoją klasę społeczną za „coś ohydnego". „Jesteśmy zjawiskiem zupełnie groteskowym i niedorzecznym, głupim, boleśnie komicznym i nawet wstrętnym" – pisał. Z drugiej strony trudno mu było się z tych form i umiłowania arystokracji do końca wyzwolić, co świetnie pokazują jego rozważania na temat stosunków panujących w Szkole Świętego Stanisława Kostki: „Kazio Baliński, który miał babkę hrabiankę (nie z najlepszych) a prababkę księżniczkę, poza tym ojca senatora, należał do wybrańców, którzy ewentualnie mogli być dopuszczeni; ja, mając kilka ciotek hrabin, też od biedy mógłbym »zadawać się« z Bisiem Tyszkiewiczem czy też Władkiem Potockim". Pociąg do parobka i służącej sąsiaduje więc w Gombrowiczu z jego fascynacją ludźmi wysoko urodzonymi. W Argentynie często będzie nazywany hrabią i księciem, bo tak też do siebie każe mówić.

Po pierwszych trudnych latach w szkole, gdy pada ofiarą klasowych (i starszych) dręczycieli, przemienia się z wolna w wielkiego, pyskatego gadułę, który – to mu zostanie – uwielbia konfrontację dla samej konfrontacji. Potrafi bezlitośnie wyśmiać hołubionego wcześniej polonistę albo po obejrzeniu wystawy prac nauczyciela plastyki, kubisty Józefa Mieszkowskiego, powiedzieć mu: „Do niczego. Aż mi wstyd! Dziwię się panu!". Gdy wybucha wojna 1920 r., 16-latkowie brani są do wojska. Witold jako jeden z dwóch tylko chłopców z klasy nie trafia do armii. To jeden z momentów zwrotnych w jego życiu. Koledzy wracają z pola bitwy w chwale, on zaś staje się obiektem drwin. Ale wojska po prostu się boi. „Te przygody pchnęły mnie w anarchię, w cynizm i po raz pierwszy zwróciłem się przeciw ojczyźnie, państwu i innym instrumentom zbiorowego nacisku na jednostkę" – stwierdza.

Druga taka chwila zdarzy się osiem lat później, gdy będzie jechał pociągiem we francuskie Pireneje. Jest już absolwentem prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Od niecałego roku mieszka w Paryżu, dokąd ojciec wysłał go po naukę i w celu nawiązania kontaktów. Naukę w Instytucie Wyższych Studiów Międzynarodowych lekceważy, nie interesuje go też paryska bohema, artystyczna w zbyt oczywisty sposób. Sam Paryż jest gotową formą, jak polskość. Dopiero w pociągu do Perpignan Gombrowicz pojmie, kim chce być (pisarzem, oczywiście), i dopiero w Pirenejach zrozumie i pokocha Południe.

Aplikant pisarzem

Zanim jednak uda mu się w końcu zadebiutować „Pamiętnikiem z okresu dojrzewania" w 1933 r. (debiutanckim także dla Czesława Miłosza i Brunona Schulza), spełnia ojcowskie życzenie i podejmuje aplikację sądową w prawie karnym. Wprawdzie nigdy jej nie ukończy (po śmierci ojca poczuje się właściwie zwolniony z obowiązku), ale to aplikacja wręcz idealnie skrojona pod jego gusta, ma bowiem do czynienia z tym, co brudne i niskie, czyli ciemną stroną życia, która zawsze go pociągała i w której uwielbiał się – i jako uczeń dobrego gimnazjum, i jako szlachcic – zanurzać. Ale mimo licznych przygód erotycznych Gombrowicz jest jednym z niewielu pisarzy swojego pokolenia, którzy nie robią kariery przez łóżko bądź znajomości. Inaczej niż Choromański, Uniłowski, Rudnicki, a nawet Schulz, wydaje debiut właściwie bez żadnych układów.

Recepcja „Pamiętnika" jest mieszana. Przynajmniej z początku. Trafiają się recenzje entuzjastyczne, ale najszerszym echem odbija się tekst zapomnianego dziś Juliusza Kadena-Bandrowskiego w poczytnym niedzielnym wydaniu „Gazety Polskiej". To nie tyle recenzja, co paszkwil, wynikający z kompletnego niezrozumienia książki (jej główne przesłanie sprowadzić by można do słów Gombrowicza „być człowiekiem, to znaczy być sztucznym"). Ale to właśnie ów paszkwil trafia do krewnych pisarza i sprawia, że patrzą na niego z mieszaniną drwiny i litości. Gombrowicz dochodzi do wniosku, że „Notowania na giełdzie literackiej były grą polityki, koterii zwalczających się wzajem, intryg, wszystkiego, tylko nie sztuki, nie literatury". I przed wydaniem „Ferdydurke" postara się o to, by stworzyć własną kawiarnianą koteryjkę. Nawet w towarzystwie jest jednak osobny i oddzielny, a może przede wszystkim: w najgłębszym sensie samotny – nie tyle bez partnera (bo ci i te mu się zdarzają, choć zwykle przygodnie), ile bez kogoś naprawdę bliskiego.

Dlatego największym wsparciem okazuje się dla niego Bruno Schulz. Magik z Drohobycza nie tylko chwali opowiadania Gombrowicza, ale dopinguje go do pracy nad powieścią, którą czyta rozdział po rozdziale. Ostatecznie uznaje „Ferdydurke" za dzieło genialne, a tego właśnie od najmłodszych lat pragnął Witold – być uznanym za geniusza (w młodości punktem odniesienia był dla niego Zygmunt Krasiński, który swe arcydzieło stworzył jako 21-latek). Podziw ze strony Schulza z pewnością nie przeszkadza rodzącej się przyjaźni, ale – tu Suchanow również występuje przeciwko dominującym opiniom – to przyjaźń prawdziwa i, co ważniejsze, niejedyna w życiu autora „Ślubu". Zachwyty Schulza nad „Ferdydurke" podziela część krytyków, a także m.in. Tadeusz Dołęga-Mostowicz, którego zresztą Gombrowicz szczerze podziwia.

Długa droga do sławy

Ale sława w kraju nie zdążyła nadejść. Zamiast niej coraz wyraźniej na horyzoncie majaczyła zbliżająca się wojna. Na początku 1939 r. Gombrowicza – niebezzasadnie – opętał strach. 35-letni pisarz przeczuwał, czym konflikt się skończy. Inaczej niż większa część rodaków nie łudził się siłą polskiego oręża i doskonale wiedział, że 1920 r. tym razem się nie powtórzy. W tym czasie pod pseudonimem publikował w odcinkach powieść popularną „Opętani" (zawsze marzył o napisaniu „dobrej złej powieści"), która pozwoliła mu uzbierać niezbędną sumę na wyprawę przez Atlantyk. O tym, że pod koniec lipca „Chrobry" wypływa do Buenos Aires i że mógłby uzyskać zaproszenie, dowiaduje się od pisarza Czesława Straszewicza. Nie marnuje czasu. 29 lipca wypływa z Gdyni w podróż, która zaowocuje „Trans-Atlantykiem" i na zawsze rozłączy go z krajem oraz bliskimi. 20 sierpnia Gombrowicz wysiada na ląd w Buenos Aires. Nie ma jeszcze planu, by zostać tu na stałe, ale zanim „Chrobry" odpłynie (25 sierpnia), media obiegną wieści o zawartym przez Rosjan i Niemców pakcie o nieagresji. Witoldo, jak będzie zwany czasem w Argentynie, doskonale zdaje sobie sprawę ze znaczenia układu zawartego przez Ribbentropa i Mołotowa. Zabiera więc dwie walizki z pokładu i rusza w Buenos. Wybuch wojny ani trochę go nie zaskakuje.