Jak być nowoczesnym, czyli sztuka, architektura i design XX/XXI wieku

Ekspozycja zatytułowania „Transformacje., Nowoczesność w III RP” liczy 350 obiektów. Są wśród nich dzieła malarzy, rzeźby, dokumentacje ikonicznej architektury i przedmioty codziennego użytku. Można na niej zobaczyć m.in. prace Wilhelma Sasnala, Piotra Uklańskiego, Mirosława Bałki, Pawła Althamera, a obok nich np. futurystyczny projekt architektoniczny praowni Kuryłowicz &Associates - polskiej Stacji Antarktycznej. Design reprezentują meble, szkło i ceramika, moda, akcesoria sportowa z deskorolką projektu Oscara Zięty, czyi znaki graficzne, m.in.logo BLIKA i logotyp Teraz Polska. Część zebranych materiałów w przyszłości posłuży do tworzenia wystaw stałych powstającego nowego oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie w dawnym hotelu Cracovia, poświęconego polskiej architekturze i designowi XX i XXI wieku.

Przełom polityczny i artystyczny

Zgodnie z tytułem początek wystawy akcentuje ikoniczne znaki przełomu po upadku komunizmu, wiążące artystyczne zmiany z politycznym. Ekspozycje otwierają więc fotografie demonstracji krakowskich studentów w 1988/89 oraz legendarny już plakat Tomasza Sarneckiego z szeryfem, zachęcającym do poparcia Solidarności w pierwszych częściowo wolnych wyborach 4 czerwca 1989 roku, który stał się najbardziej rozpoznawalnym znakiem dokonującej transformacji.

Prof. Andrzej Szczerski, dyrektor MNK, pomysłodawca wystawy podkreśla, że jest ona pierwszą w Polsce próbą spojrzenia syntetycznego na architekturę, design i sztukę po roku 1989 roku.

Pokaz dzieli się na trzy główne części: postmodernizm, modernizm i wielogłos, co jest pewnym zaskoczeniem, bo opisując przemiany artystyczne po transformacji niejednokrotnie używamy także wielu innych pojęć. Ostatnio na popularności zyskuje bardzo pojemne określenie „Nowe pokolenie po 1989”, obejmujące artystów różnych nurtów i generacji. Tymczasem na krakowskiej wystawie nie pojawia się wcale.

Z trzech głównych wywoławczych haseł ekspozycji w MNK najbardziej powszechnym i bezspornym jest postmodernizm dla określenia zjawisk lat 90. Ostatnia dekada kończąca wiek XX jest już na tyle oddalona w czasie, że pozwala na spojrzenie z dystansu.

Kolorowy postmodernizm i racjonalny neomodernizm

Postmodernizm łamał konwencje i wyróżniał się niepohamowaną różnorodnością form i inspiracji, co było manifestacją kontestacji i twórczej wolności, ale jednocześnie prowadziło do eklektycznej stylistyki, w której wszystko funkcjonowało na równych prawach. Od tradycji do nowych eksperymentów, co przystawało do kończącego się XX wieku, jak i zapowiadało początek XXI.

W kontrze do szarości PRL-u postmodernizm był niesłychanie kolorowy, o czym przypomina m.in .architektoniczny projekt Marka Budzyńskiego nowej Biblioteki Uniwersyteckiej (BUW-u) w Warszawie, na zewnątrz grający barwnymi kontrastem nowej zielonej elewacji i różowego rusztu historycznej magazynowej konstrukcji biblioteki, zamienionej w rzeźbę.

Postmodernistyczna rzeźba "Królowa Midas szuka Bugsa" Marka Kijewskiego i Małgorzaty Malinowskiej „Kocur”, 1995; depozyt, Fundacja GESSEL dla Muzeum Narodowego w Warszawie

Postmodernistyczna rzeźba "Królowa Midas szuka Bugsa" Marka Kijewskiego i Małgorzaty Malinowskiej „Kocur”, 1995, depozyt, Fundacja GESSEL dla Muzeum Narodowego w Warszawie

Foto: Materiały prasowe/MNK

Postmodernizm korespondował z ideą „końca historii” Francisa Fukuyamy i teoretycznie mógł być zapowiedzią końca nowoczesności. Ale wkrótce się okazało, że nie nastąpił ani koniec historii ani nowoczesności.

Dekadę później – na początku XXI wieku - scenę artystyczną zdominował neomodernizm, charakteryzujący się funkcjonalizmem i racjonalizmem, wpisujący w międzynarodowe nurty modernizacyjne, związane z nowoczesnymi technologiami i materiałami.

W sztuce znów ożyły inspiracje awangardą i geometryczną abstrakcji czego emblematycznym znakiem na wstawiejest potężny, a zarazem minimalistycznie oszczędny „dywan” Joanny Rajkowskiej „Masterplan” z cyklu „Światło loży”. Obiekt optycznie przypominający rozedrganą czarno-białą szachownicę.

Najwyraziściej neomodernizm dał o sobie znać w polskiej architekturze. Mamy więc tu przekrojowy przegląd wybitnych polskich architektów, takich jak Tomasz Konior, projektant m.in. siedziby Narodowej Orkiestry Polskiego Radia w Katowicach z salą koncertowa na 1800 miejsc o znakomitych akustyce I arakcyjnie wizualnie, bo przypominającą instrument smyczkowy. Skojarzenie to jest w pełni uzasadnione. Sam architekt przyznaje, że inspiracją były dla niego skrzypce Stradivariusa z ich finezją kształtów, połyskiem i złocistym kolorem drewna

Albo Przemo Łukasik (Medusa Group), laureat prestiżowej Nagrody Honorowej SARP 2024 za całokształt twórczości. Krakowska wystawa przypomina zaprojektowany przez niego pierwszy w Polsce loft - Bolko Loft MH1 w Bytomiu(dom własny architekta w przebudowanej byłej kopalnianej lampiarni)), zaliczany do dwudziestu ikon polskiej architektury po 1989 roku.

Czy Robert Konieczny (KWK Promes), przywołany w MNK jako twórca m.in. Domu Aatrialnego w Opolu o geometrycznym funkcjonalnym planie, który zdobył tytuł House of th Year 2006, przyznany przez portal World Architecture News.

Wielogłos nowoczesności

Obecna scena artystyczna została zatytułowana „Wielogłos”, bo podejmuje wiele tematów, m.in. podkreśla indywidualizm i strefę własnej wolności, często skupia uwagę na relacjiczłowieka z naturą, ale też odwołuje do solidarności społecznej, zwłaszcza w protestach przeciw rosyjskiej agresji i wojnie w Ukrainie.