Per favore, coś na gorąco. Rozmowa z Jerzym Gruzą

Rz: Czasy były nieciekawe, koniec gomułkowszczyzny, a pan zrobił „Wojnę domową”.

Jerzy Gruza: Wzięła się z tego, czego Gomułka nie lubił – z „Przekroju”, jedynego kosmopolitycznego pisma w ówczesnej Polsce, naszego okienka na świat. Pisała tam felietony Maria Zientarowa, osoba niezwykle otwarta na świat i ludzi. Kiedy mieliśmy stworzyć pierwszy serial, naturalnym odruchem było sięgnięcie po niezwykle popularne postaci, które stworzyła. Wystarczyło rzecz rozwinąć.

Kiedy dziś w serialach mówi się o problemach wychowawczych albo obyczajowych, jest to dosłowne albo kontrowersyjne. „Wojna domowa” pokazała, że o ważnych sprawach można opowiadać lekko, ironicznie.

To proste. Żeby wykonać dzieło sztuki, trzeba zaangażować artystów. Żeby zrobić coś lekkiego – warto sięgnąć po twórców, którzy mają poczucie humoru. „Wojna domowa” wnosiła do naszej rzeczywistości delikatny absurd, surrealizm i luz, które nie były mile widziane. Decyzję o produkcji wydał w telewizji traktowany marginalnie dział dziecięco-młodzieżowy, tymczasem okazało się, że odbiór jest zaskakująco szeroki. Krytyka sugerowała, że powinniśmy się wzorować na Czechach. Kręcić socjalistycznie, dosłownie, rodzajowo – przy zlewozmywaku. Telenowelowo jak teraz. W 1968 roku „Walka Młodych” pisała, że „Wojna domowa” wyprowadziła uczącą się młodzież na ulicę. Serial zniknął, kiedy zauważono w jednym z odcinków, że pies sika na „Kulturę”. Ja tego nie wymyśliłem. Nie byłem rewolucjonistą. Pies sam z siebie nasikał na partyjne czasopismo.

Zrobił pan serial, a grają Kwiatkowska, Janowska, Szczepkowski, Rudzki. Wszyscy z najwyższej półki.

Miałem wyjątkową sytuację. Oni mnie lubili, ja lubiłem ich. A byli bardzo pozajmowani. Pamiętam, że mieli po dwa kalendarzyki Orbisu z terminami swoich zajęć. Kwiatkowska pewnie ze trzy. Jednak wiedzieli, że rzecz jest fajna i – jak to się wtedy mówiło – niepartyjna.

Wyobraża pan sobie dzisiaj podobny serial?

Młodzi koledzy próbują napisać kontynuację, ale co będzie – nie wiadomo.

Zanim wyreżyserował pan „Mieszczanina szlachcicem” z Bogumiłem Kobielą, pracował pan z nim w telewizyjnym programie rozrywkowym „Poznajmy się”. Taki aktor i rozrywka. Jak pan go namówił?

Jeździłem na Wybrzeże, znałem go z Bim-Bomu. A pomysł współpracy telewizyjnej wziął się stąd, że miałem w Ameryce ulubionego komika telewizyjnego Steve’a Allena. W swoim programie „The Tonight Show” pozwalał sobie na wszystko. Żartował, śpiewał, a nawet czytał publiczności ciekawy esej filozoficzny. Postanowiłem zrobić coś podobnego w Polsce, a że nie mogłem znaleźć odpowiednika Allena – złożyłem go z duetu Kobiela – Fedorowicz. Bobka szalenie trudno było dopaść, bo dużo grał w teatrze, filmie, na estradzie.

Z Molierem był inny problem. Kobiela pytał, czy w sztuce „Mieszczanin szlachcicem” dużo się mówi. Tłumaczyłem mu, że głównie ma powtarzać kwestie po innych. „To ciekawe, to mogę wziąć”. Trzy razy ustaliliśmy już terminy, ale on w ostatniej chwili wyjeżdżał z kabaretem Wagabunda do Wojewódki, polonijnego impresaria w Ameryce, który dawał takie przebicie dolarowe, że nie mogłem z nim konkurować. Mijają lata, a roli Kobieli nikt nie dorównał. Jest w niej komizm, sentymentalizm, tragedia i żałość. W latach 60. nakładała się na ówczesne sytuacje związane z awansem społecznym.

Jaki był Kobiela?

Tragiczny i komiczny, i... śmieszny. Adolf Dymsza często powtarzał o aktorach: komiczny, ale nieśmieszny. Z Bobkiem było inaczej. Miał straszną sytuację. Poczucie humoru ludzi, którzy decydowali o filmie, nie miało nic wspólnego z jego delikatnością i luzem. Cierpiał na zezowate szczęście. Ciągle w jego życiu było coś nie tak. Pamiętam, jak jechaliśmy na wakacje do Dubrownika. Wysiedliśmy z samochodu, minęła chwila, a Bobek zderzył się z Niemcem. Zaczęli na siebie krzyczeć, zrobił się tłumek, w którym byli Polacy. O, zobacz, to Kobiela, znowu komikuje. On to zawsze jest taki śmieszny! Bobkowi zdarzyła się rzecz przykra, nie mógł dalej jechać, a mimo to nie traktowano go poważnie.

W „Rewizorze” zderzył pan Tadeusza Łomnickiego z młodziutkim Piotrem Fronczewskim.

Łom był fantastyczny, jakkolwiek technologia pracy w telewizji nie leżała mu. Jako aktor wybitnie teatralny lubił zanurzyć się w roli. Ledwie markowaliśmy sytuację, ustawienie na planie, a on już dawał z siebie wszystko. Musiałem go stopować. Cięcia wybijały go z rytmu. Ledwo się rozpędził – już musiał kończyć i zaczynać od nowa. Zniechęcał się. Ale kiedy trzeba było przysunąć – przysuwał.

Jak traktował Fronczewskiego?

Piotrek miał stracha przy spotkaniu z Łomem, który był zresztą bardzo złośliwy i powtarzał: „Piotrek, roli Chlestakowa nie można zepsuć. Jest tak świetnie napisana, że po prostu nie można. Rozumiesz?”. I tak codziennie. Oczywiście Fronczewski padał z przerażenia. Łom potrafił powiedzieć, że szło w pięty. Jak się ze mną umawiał, zaczął sugerować, że chce się ze mną spotkać w takiej kawiarni i o takiej godzinie, żeby było jak najwięcej ludzi. „Ale jak będziemy rozmawiać?” – zapytałem. „Wiem, że to problem – odpowiedział – ale zależy mi na tym, żeby tłumy wiedziały, że ja ciebie znam”. Siekiera w plecy, co?

I siekiera, i kompleks bycia niedocenionym. A jak pan zapamiętał Holoubka?

Piszę wspomnienia związane ze stolikiem Henryka Berezy w Czytelniku, przy którym siedzieliśmy z Głowackim, Kutzem i innymi. Mam własną perspektywę.

Czy naprawdę był tak zdystansowanym od wszystkiego człowiekiem?

A gdzie tam! Potrafił narzucać coś sobie, ulegać silnej autosugestii. Wtedy nie było wiadomo, gdzie jest jego prawda. Potrafił powiedzieć młodemu aktorowi: „Proszę pana, co jest pierwszym zadaniem aktora na scenie? Nie mówić. Aktor mówi dopiero zmuszony do tego przez sytuację, partnera lub emocje”. Następnego dnia młody człowiek milczy. Milczenie się przedłuża, a Holoubek na to: „Proszę pana, co jest pierwszym zadaniem aktora na scenie? Powiedzieć coś. A pan nic nie mówi”. Sugestia i autosugestia Holoubka były tak silne, że potrafił człowieka wywrócić na nice. Siebie też.

W surrealistycznym „Dzięciole” pokazał pan młodego człowieka, który jest lepiej poukładany i bardziej dojrzały niż rodzice.

To jeden z wątków opowieści o jego ojcu, granym przez Gołasa facecie wpadającym w szpony rodzącego się feminizmu. O tym, jak kobiety wskakują mężczyźnie na głowę. Szkoda, że pomijano znaczenie tytułu. W blokach, gdzie panuje nieustanny miejski zgiełk, mieszka gość, którego hobby jest słuchanie leśnych ptaków.

Piękna metafora.

Wśród kolegów, którzy udawali moralny niepokój, film wywołał oburzenie. Na festiwalu w Łagowie przyznali mi nagrodę za najgorszy film 25-lecia PRL. Ale kiedy „Dzięcioł” wszedł na ekrany, przed kinami stały kolejki od 10 rano. Jak na amerykański film.

Czy przed „Czterdziestolatkiem” czterdziestka była problemem szeroko dyskutowanym przez facetów?

Muszę przyznać, że wylansowaliśmy z Toeplitzem męską menopauzę. Zaczęło się od kabaretu. Chcieliśmy, żeby prowadziła go Irena Dziedzic. Ale po pierwszym odcinku postanowiliśmy pisać serial. Powstał, jednak towarzysze decydenci nie chcieli go wpuścić na mały ekran. Na szczęście znalazł się jeden życzliwy nam, który wrzucił gotowe odcinki Szczepańskiemu do bagażnika, jak jechał na weekend. Szczepański obejrzał i powiedział, że bardzo śmieszne. Poszło.

Tymczasem za prezesa Kwiatkowskiego miał pan półkownika – „Tygrysy Europy” o naszych nowobogackich.

Można powiedzieć, że zrobiłem dalszy ciąg „Mieszczanina szlachcicem”. Były różne protesty osób z biznesowego świecznika, które poczuły się ośmieszone. Film schowano, a nawet – tu i tam – wykasowano z komputerów. Jakby nie było sprawy, nie było serialu – nikomu nie zapłacili. Rzecz wyszła na jaw przy okazji afery Rywina. Kiedy prokuratura zaczęła myszkować w agencji produkcyjnej, „Tygrysy Europy” wpuszczono na wizję. Ale o pierwszej w południe w upalne lato.

Jest pan klasycznym oldschoolowcem. Jak pan patrzy na nasze czasy, na młode pokolenie?

Nie odczuwam żadnych różnic pokoleniowych. Żyję w centrum współczesności. Spotkaliśmy się w Returnie na Legii. Kiedyś działy się tu interesujące rzeczy, i teraz też.

Robi pan wrażenie wiecznego młodzieńca, używa iPhone’a. Skąd się bierze pana witalność?