Najważniejsze uchwały SN w postępowaniu cywilnym w roku 2023

Tutaj często z pomocą przychodzi Sąd Najwyższy - rok 2023 był dla Sądu Najwyższego intensywny (chociaż już nie tak intensywny, jak w latach poprzednich, kiedy dużo wątpliwości wciąż wywoływała nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego z listopada 2019 r.). Warto zatem zapoznać się z najważniejszymi rozstrzygnięciami podjętymi przez Sąd Najwyższy w 2023 r. w dziedzinie postępowania cywilnego.

1. Wartość przedmiotu zaskarżenia nie może być wyłączną przesłanką odrzucenia skargi nadzwyczajnej – uchwała SN z dnia 24 stycznia 2023 roku, sygn. akt I NZP 2/23, skład 7 sędziów.

Sądowi Najwyższemu w tej sprawie zostały zadane dwa pytania:

- czy w postępowaniu zainicjowanym skargą nadzwyczajną wartość przedmiotu zaskarżenia może stanowić samoistną przyczynę odrzucenia skargi nadzwyczajnej?

- jakie skutki procesowe należy wiązać z wystąpieniem przez osobę, na rzecz której podmiot uprawniony wniósł skargę nadzwyczajną, z wnioskiem o cofnięcie tej skargi, zwłaszcza w sytuacji, gdy inicjujący kontrolę nadzwyczajną podmiot uprawniony odmawia uwzględnienia tegoż wniosku?

SN stwierdził, że niedopuszczalne jest odrzucenie skargi nadzwyczajnej wyłącznie z powodu niskiej wartości przedmiotu zaskarżenia. Ta uchwała ma bardzo dużą wagę - Sąd Najwyższy zresztą nadał jej moc zasady prawnej.

W uzasadnieniu Sąd Najwyższy zdecydowanie podkreślił, że skarga nadzwyczajna jest instrumentem wyjątkowym, a celem jej wprowadzenia było wypełnienie braku w systemie nadzwyczajnych środków zaskarżenia instrumentu pozwalającego na zmianę albo uchylenie prawomocnych orzeczeń sądowych ewidentnie wadliwych, które nie powinny zapaść w demokratycznym państwie prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Skarga nadzwyczajna nie jest środkiem ponownej kontroli instancyjnej.

SN słusznie zauważył, że w drodze skargi nadzwyczajnej możliwym jest co do zasady zaskarżenie każdego prawomocnego orzeczenia, które kończy postępowanie w sprawie cywilnej, a jednocześnie ustawa z dnia 8 grudnia 2017 roku o Sądzie Najwyższym, w żadnym miejscu, ani w art. 89, ani w art. 90, nie uzależnia jej dopuszczalności od wartości roszczenia nią objętego. Wobec tego należy stwierdzić, że w postępowaniu ze skargi nadzwyczajnej nie ma zastosowania mechanizm ograniczeń kwotowych, wskazany w art. 3982 § 1 k.p.c.

SN odmówił natomiast podjęcia uchwały w zakresie drugiego z postawionych pytań.

2. Rozpoznawanie sprawy cywilnej przez sąd drugiej instancji w składzie jednego sędziego na podstawie „ustawy COVID-owej” niedopuszczalne – uchwała SN z dnia 26 kwietnia 2023 roku, sygn. akt III PZP 6/22, skład 7 sędziów.

Ta uchwała Sądu Najwyższego może być bardzo brzemienna w skutkach. Za jej sprawą, od 26 kwietnia 2023 roku w drugiej instancji powinno orzekać zawsze trzech sędziów, a nie jeden. Natomiast wyrokom w sprawach, które zostałyby rozpoznane przez sąd drugiej instancji w składzie jednego sędziego (tak jak wynikałoby to z art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 „ustawy covidowej” - W okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich, w sprawach rozpoznawanych według przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego, zwanej dalej "Kodeksem postępowania cywilnego”: w pierwszej i drugiej instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego; prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy.) grozi nieważność. Proszę zwrócić uwagę na to, że omawiana uchwała SN dotyczy nie tylko spraw rozpatrywanych w trakcie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego, a więc do dnia 1 lipca 2023 roku, ale również spraw rozpatrywanych w ciągu roku od dnia ich odwołania, a więc aż do dnia 1 lipca 2024 roku. W konsekwencji, problem ten jest wciąż aktualny.

Sąd Najwyższy uznał, że ww. regulacja ogranicza prawo do sprawiedliwego rozpoznania sprawy przyznawane przez art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, ponieważ nie była ona konieczna dla zapewnienia ochrony zdrowia publicznego (art. 2 i art. 31 Konstytucji RP) i prowadzi do nieważności postępowania zgodnie z brzmieniem art. 379 pkt 4 k.p.c. Uchwale została nadana moc zasady prawnej, a SN ustalił, że przyjęta wykładnia ma obowiązywać od dnia jej podjęcia.

Powyższe oznacza, że sąd w składzie 1-osobowym wynikający z ww. regulacji nie jest sądem ustanowionym ustawą w rozumieniu art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Warto jednakże odnotować, że 3 z 7 sędziów rozpoznających sprawę zgłosiło zdanie odrębne.

3. Wniesienie skargi kasacyjnej przez stronę nie stanowi podstawy odrzucenia złożonego przez nią zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji, którego przedmiotem jest zwrot kosztów postępowania apelacyjnego – uchwała SN z dnia 25 lipca 2023 roku, sygn. akt III CZP 154/22, skład 3 sędziów.

Sąd Najwyższy wydając tę uchwałę musiał odpowiedzieć na następujące pytanie:

- czy wniesienie przez stronę skargi kasacyjnej, której przyjęcia do rozpoznania odmówił następnie Sąd Najwyższy, skutkować powinno odrzuceniem jej zażalenia na orzeczenie sądu drugiej instancji, którego przedmiotem jest zwrot kosztów postępowania apelacyjnego?

SN stwierdził, że wniesienie skargi kasacyjnej przez stronę nie stanowi podstawy odrzucenia złożonego przez nią zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji, którego przedmiotem jest zwrot kosztów postępowania apelacyjnego, jeżeli Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia tej skargi do rozpoznania (art. 3942 § 11 pkt 3 k.p.c.).

Sąd Najwyższy za podstawę swojej decyzji przywołał art. 78 w zw. z art. 176 ut. 1 Konstytucji RP – czyli zasadę dwuinstancyjności postępowania. Hipotetyczne przyjęcie, że wniesienie skargi kasacyjnej czyniłoby niedopuszczalnym zażalenie na postanowienie w przedmiocie kosztów procesu, oznaczałoby, że w razie odrzucenia, oddalenia albo odmowy przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania strona byłaby pozbawiona możliwości kontroli rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego, co jest absolutnie niedopuszczalnie w obecnie obowiązującym porządku prawnym.

Czytaj więcej

Prawo pracy

Najważniejsze wyroki wydane w sprawach pracowniczych w 2023 roku

Ubiegły rok obfitował w wiele interesujących i ważnych orzeczeń z zakresu prawa HR. Dotyczyły m.in. ochrony działaczy związkowych czy gwarancji powrotu rodzica na zajmowane stanowisko, ale też dodatku za pracę w nadgodzinach niepełnoetatowców.

4. Dopuszczalne jest zażalenie na zarządzenie o zwrocie pozwu mimo uiszczenia brakującej opłaty od pozwu w terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pozwu ¬– uchwała SN z dnia 12 maja 2023 roku, sygn. akt III CZP 139/22, skład 3 sędziów.

Uchwała w tej sprawie stanowiła odpowiedź na problem trapiący w praktyce wielu profesjonalnych pełnomocników procesowych. Co w sytuacji, gdy opłata od pozwu została wniesiona prawidłowo, a i tak zostało wydane zarządzenie o zwrocie pozwu? Działając z ostrożności procesowej pełnomocnicy często uiszczali ponownie opłatę. Jednakże brak możliwości złożenia zażalenia na zarządzenie o zwrocie pozwu budził wątpliwości prawne.

Rozpatrując przedmiotowe zagadnienie SN stwierdził, że dopuszczalne jest zażalenie na zarządzenie o zwrocie pozwu mimo uiszczenia brakującej opłaty od pozwu w terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pozwu. Sąd Najwyższy swoje rozważania oparł na tzw. zasadzie sprawiedliwości proceduralnej, czyli konstytucyjnej zasadzie umożliwiającej zaskarżanie orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Ponadto, SN zaznaczył, że ustawy mające za przedmiot postępowanie sądowe powinny w sposób precyzyjny regulować prawa stron oraz zaskarżanie orzeczeń sądowych, a ustawa która nie spełnia tych warunków narusza prawo do sądu zagwarantowane w art. 45 Konstytucji RP. Z tego należy wywnioskować, że możliwość zaskarżenia zarządzenia o zwrocie pozwu mimo uiszczenia brakującej opłaty od pozwu jest niczym innym jak realizacją konstytucyjnego standardu, jakim jest prawo do sądu.

5. Spółka kapitałowa, która w toku procesu nabyła prawa i obowiązki osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą w związku z jej przekształceniem, wstępuje do procesu, którego przedmiot dotyczy praw i obowiązków przejętych – uchwała SN z dnia 31 stycznia 2023 roku, III CZP 133/22, skład 3 sędziów.

Przedmiotem sprawy rozpatrywanej przez Sąd Najwyższy było następujące pytanie:

- czy spółka z ograniczoną odpowiedzialnością powstała z przekształcenia przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną w toku postępowania (w tym apelacyjnego) ma legitymację procesową do dalszego prowadzenia sprawy ex lege w tym postępowaniu, stając się sukcesorem praw i obowiązków po podmiocie przekształcanym (osobie fizycznej)?

Odpowiedź SN była twierdząca. Spółka kapitałowa, która w toku procesu nabyła prawa i obowiązki osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą w związku z jej przekształceniem na mocy art. 5841 – 58413 k.s.h. (przekształcenie przedsiębiorcy w spółkę kapitałową), wstępuje do procesu, którego przedmiot dotyczy praw i obowiązków przejętych (art. 5842 § 1 k.s.h. - spółce przekształconej przysługują wszystkie prawa i obowiązki przedsiębiorcy przekształcanego) bez konieczności uzyskania zgody strony przeciwnej. W takiej sytuacji nie ma zastosowania art. 192 pkt 3 k.p.c. (zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych sporem, nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy; nabywca może jednak wejść na miejsce zbywcy za zezwoleniem strony przeciwnej). Spotykając się z taką okolicznością sąd winien dokonać weryfikacji, czy roszczenia będące przedmiotem postępowania zostały przejęte na podstawie art. 5842 k.s.h.

Sąd Najwyższy jednakże zaznaczył, że w zakresie roszczeń objętych solidarnością bierną na mocy art. 58413 k.s.h. (zakres odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorcy przekształconego) udział drugiej spółki przekształconej w postępowaniu zainicjowanym przez wierzyciela przeciwko przedsiębiorcy przekształconemu jest dopuszczalny na skutek wezwania do udziału w sprawie (art. 194 § 3 k.p.c. - dopozwanie) albo w drodze interwencji ubocznej wniesionej przez spółkę. Wynika to z samej istoty odpowiedzialności biernej, według której to wierzyciel podejmuje samodzielną decyzję o tym, od którego z dłużników solidarnych żąda spełnienia świadczenia. Naturalną tego konsekwencją jest to, że to wierzyciel jest dysponentem zainicjowanego przez siebie postępowania, więc to jego wola winna determinować układ podmiotowy po stronie pozwanej.

6. W procesie przeciwko bankowi o ustalenie nieważności umowy kredytu nie jest konieczny udział wszystkich kredytobiorców po stronie powodowej – uchwała SN z dnia 19 października 2023 roku, III CZP 12/23, skład 3 sędziów.

Ta uchwała z oczywistych względów jest istotna dla postępowań „frankowych”. Sąd Najwyższy rozważał, czy w przypadku powództw o ustalenie nieważności umowy kredytu zachodzi tzw. współuczestnictwo konieczne po stronie czynnej (powodowej). Współuczestnictwo konieczne polega zasadniczo na tym, że sprawa nie powinna być prowadzona jeśli akcesu do niej nie zgłosiły wszystkie osoby, których ona dotyczy, a braki w tym zakresie mogą prowadzić miedzy innymi do oddalenia powództwa. Z kolei, jeżeli okaże się, że nie występują w charakterze powodów lub pozwanych wszystkie osoby, których łączny udział w sprawie jest konieczny, sąd wezwie stronę powodową, aby oznaczyła w wyznaczonym terminie osoby niebiorące udziału w taki sposób, by ich wezwanie lub zawiadomienie było możliwe, a w razie potrzeby, aby wystąpiła z wnioskiem o ustanowienie kuratora. Osoby, których udział w sprawie w charakterze powodów jest konieczny, sąd zawiadomi o toczącym się procesie.

SN wskazał, że współuczestnictwo konieczne ma swoje źródło w przepisie ustawy lub istocie spornego stosunku prawnego, wobec czego musiał rozważyć, czy z istoty umowy kredytowej wynikała konieczność występowania po stronie powodowej wszystkich kredytobiorców. Odpowiedź była negatywna z uwagi na to, że stosunek kredytu jest stosunkiem zobowiązaniowym o charakterze pieniężnym, nie ma zatem charakteru zbliżonego do współwłasności, zaś przedmiot świadczenia nie jest niepodzielny.

7. Ogłoszenie upadłości dłużnika nie powoduje utraty przez wierzyciela legitymacji do wytoczenia powództwa o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną na podstawie art. 527 k.c. – uchwała SN z dnia 14 czerwca 2023 roku, sygn. akt III CZP 84/22, skład 7 sędziów.

Jest to ważna uchwała „siódemkowa” dla postępowania upadłościowego. Potrzeba jej podjęcia wyniknęła z niejasności na gruncie art. 132 ust. 3 ustawy - Prawo upadłościowe, zgodnie z którym nie można żądać uznania czynności za bezskuteczną po upływie dwóch lat od dnia ogłoszenia upadłości, chyba że na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego uprawnienie to wygasło wcześniej. Pojawiły się wątpliwości co do tego, czy po upływie terminu określonego w tym przepisie odżywa legitymacja wierzycieli upadłego do wytoczenia powództwa o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną na podstawie art. 527 k.c. (skarga pauliańska).