Jarosław Gajewski o Teatrze Klasyki Polskiej: Nie jesteśmy teatrem dworskim

Plus Minus: Kiedy pojawiła się informacja, że minister kultury zatwierdził projekt utworzenia nowego Teatru Klasyki Polskiej, progresywni komentatorzy orzekli, że taka instytucja jest zbędna, bo klasykę gra się w wielu teatrach.

Znacząca część środowiska aktorskiego miała jednak poczucie braku lub niedosytu tego repertuaru. Zresztą takie pomysły pojawiały się już wcześniej. Próbowałem w Akademii Teatralnej organizować pracownie repertuarowe zwrócone ku tego typu literaturze. Pojawiła się pracownia staropolska, miały być: romantyczna i postromantyczna (m.in. Stanisław Wyspiański), także pracownia klasyków współczesności, którzy dla mnie zaczynają się na Witkacym, kończą na Tadeuszu Różewiczu i Sławomirze Mrożku.

Których jest pan koneserem.

Bo mnie się zdaje, że oni wciąż opisują moim językiem rzeczywistość, chociaż już nie żyją. Ale to nie dotyczy tylko ich. Aleksander Fredro napisał „Zemstę”, która od 190 lat nie schodzi ze sceny. „Mąż i żona” Fredry od ponad 200 lat. Czy to znaczy, że zwariowaliśmy? A może coś w tych sztukach jest? Czasem takie teksty biorą na warsztat ludzie, którzy chcą z najlepszą wolą pokazać, jak bardzo to jest współczesne, a w efekcie je niszczą. Tekst nie musi być współczesny, żeby był ponadczasowy. Ja wierzę w to, że klasyka to coś więcej niż współczesność. Zaglądając do dzieł ponadczasowych, nabieramy właściwej relacji do współczesności, także dystansu do niej. Jesteśmy bardziej współcześni, ale i mniej powierzchowni, właśnie dzięki klasyce.

Czytaj więcej

Plus Minus

Zanim oskarżycie cały naród

Formuła „Polacy pomagali żydowskim współobywatelom” jest uogólnieniem, ale byłaby groźna dopiero wtedy, gdyby zakładała świadome fałszowanie historii. Ja tej pokusy za bardzo nie widzę.

Proszę o dowody na żywotność klasyki.

Można je znaleźć na widowniach teatralnych. Ludzie, którzy tego nie dostrzegają, są zwolennikami bardzo wąskiego pasma estetyki teatru. Ja w ramach pracowni staropolskiej zrobiłem od roku 2016 trzy przedstawienia w Akademii, czwarte: „Historyję o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka – w lubelskim Teatrze imienia Juliusza Osterwy. To działało. Mam na myśli reakcje widzów. Miałem poczucie, że jeśli jeszcze nie dotarliśmy z tym do masowej widowni, to właśnie z powodu braku odpowiednich miejsc i instytucji. Że mamy do czynienia z widownią spychaną na margines przez jednostronną estetykę wielu współczesnych teatrów.

Co pan tej estetyce przeciwstawia?

My albo klasyki nie czytamy, albo ją maltretujemy, używając jako narzędzia do doraźnych tez i morałów. Klasykę trzeba czytać uważnie, trzeba pracować nad słowem i nad dramaturgią. Tak żeby znak pozostawiony na scenie nie był doraźny, za to był wieloznaczny. Teatr nie tworzy wartości, ale je odsłania. To, co się robi dziś na scenach, już robiło się, ja też robiłem, kilkadziesiąt lat temu. Mam dziś w związku z tym prawo do własnej oferty, wręcz obowiązek tworzenia teatru, który, dodajmy, nie jest tylko mój „własny”. Fundacja Teatr Klasyki Polskiej przez ostatnich kilka lat rozpoznała swoją publiczność bojem. Jechaliśmy do jakiejś miejscowości, dyrektor domu kultury mówił: to się nie sprzeda. A potem prosił: przywieźcie jeszcze coś takiego.

Będziecie grali tylko klasykę? I tylko polską?

Chcemy grać przede wszystkim klasykę polską. Mamy na liście około 40 utworów, które powinny znaleźć swoje miejsce na scenie. Czasem nie gra się ich od kilkudziesięciu lat, a one niosą nadzwyczajne wartości literackie i teatralne.

W innych teatrach aktorzy naprzemiennie zajmują się przeszłością i współczesnością. Nie będą was oskarżać o akademickie skostnienie?

Akademizm nie jest nam obrzydliwy – pod warunkiem że oznacza metodyczność i rzetelność w obcowaniu z tym repertuarem. Niemniej kiedy mówię o „Kupcu” Mikołaja Reja, o „Czerwonym marszu” Karola Huberta Rostworowskiego, o „Legendzie” Stanisława Wyspiańskiego, o „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach” Ignacego Krasickiego czy o jego „Monachomachii”, to mówię o zupełnie różnych tworzywach. To jest materia dla całkiem odmiennej inwencji inscenizatorów i różnych wyzwań dla aktorów. Ci autorzy są diametralnie inni, choć można tropić i podobieństwa: nawet Fredry do Witkacego. Jan Englert, wielki dyrektor Teatru Narodowego, lubi robić Witkacego, ale obawia się, że nie będzie już na niego odbiorców. Ja jestem gotów ryzykować.

Englert boi się, że nawet Mrożek jest dziś trudny w odbiorze, bo nie ma zapotrzebowania masowej widowni na wieloznaczność, na paradoks.

Masowa widownia to dziś odbiorcy Netfliksa. A ja wierzę w tę część widowni, która przyjdzie na 100 spektakli „Mątwy” Witkacego. Jeśli na każdym spektaklu będzie po 200 widzów… Te 20 tysięcy to niby niedużo w stosunku do publiki streamingów, ale może będzie ich przychodzić do teatru coraz więcej. Tam chodzi o ciepło bijące od aktora, który gra na scenie. Zrozumieliśmy to mocno podczas pandemii. Telewizor i komputer nie wystarczyły. A rozmaitość oferty teatralnej bardzo tę potrzebę wzmocni.

I jeszcze jedno: klasyka jest zawsze współczesna, jeśli gramy ją dla współczesnego widza. To coś więcej niż współczesność, ale to także współczesność. Dziś teatr robi się często dla zaangażowania politycznego. A to ograniczenie. Teatr taki kończy na małych sporach z obecną władzą.

Starcie z władzą to jeden z tematów teatru.

Naturalnie. Wolność jednostki to jeden z dwóch podstawowych tematów teatru. Drugim jest miłość. Każdy z tych tematów poważnie potraktowany przyciąga sprawę starcia z władzą. Ale czy ten temat musi być traktowany doraźnie? Dążyć będziemy do tego, by każdy spektakl Teatru Klasyki stał się spotkaniem. To treść teatru, a mam wrażenie, że zbyt często podczas przedstawień do spotkania nie dochodzi. A teatr to więź.

Ta więź ma się tworzyć wokół czego?

Są takie teksty: i w epoce staropolskiej, i w romantyzmie. Z reguły nie ma się na pracę nad nimi czasu. Ja chcę dać taki czas aktorom. Niektóre teatry nie mają odwagi śmielej czytać klasyki bez wsparcia, choćby finansowego, także bez np. staropolskiego „know how”. Ja widzę nieuprawiane pole. Uprawianie go będzie z pożytkiem dla widowni, ale i dla aktorów czy reżyserów, nawet jeśli wpadną do nas tylko na chwilę. Teatr jest polem ogromnym. Nie ograniczajmy go małodusznie.

Pada argument, że współczesna widownia coraz mniej rozumie przeszłość. Więc bezceremonialnie nagina się ją do współczesnych realiów – w teatrze czy kinie. A skąd pytania, czy potrzebne są młodemu Polakowi dawne książki jako lektury szkolne?

Czy tylko rzeczy łatwe nas kształcą? I czy tylko dzięki rzeczom łatwym jesteśmy sobą? Wchodzę w spór z inżynierami społecznymi, którzy nas przekonują, że przeszłość, należycie rozpoznana i zrozumiana, jest nam niepotrzebna. I nie rozumiem, dlaczego odrębność, inność, miałaby w tolerancyjnym świecie teatralnym komuś przeszkadzać.

Mówi się, że każde pokolenie ma własnego Szekspira czy Mickiewicza. I że w związku z tym każda generacja powinna ich dramaty naginać do własnej wrażliwości i tematów. Jak Maja Kleczewska uzna, że „Dziady” mogą być o Strajku Kobiet, to tak je w krakowskim Teatrze imienia Juliusza Słowackiego wystawia.

Każdy ma prawo do własnego odczytania utworu. Ale jest pytanie, na ile poważnie go traktuje i uważnie odczytuje. Na ile próbuje zrozumieć autora. Zdarzały się inscenizacje, których celem było wręcz skompromitowanie autora, wykazanie, że jego tekst jest bez sensu. To strata czasu.

Ja wciąż dojrzewam do teatru. Teatr może żyć z literatury. Sam miewałem okresy wiary w teatr autonomiczny – niezależny od literatury. To zbyt często prowadziło mnie (i nie tylko mnie) do płytkich konstatacji czy wręcz pustki. Jeśli teatr nie służy literaturze, jest zbyt często niedoteatrem. Teatr nie może być skądinąd tylko polityczny. Albo tylko religijny. Człowiek jest i polityczny, i religijny, i społeczny, i metafizyczny. Teatr opowiada o ludzkiej duszy, wręcz ją reprezentuje.

Czytaj więcej

Plus Minus

Czy Ukraina jest w ogóle ważna dla USA?

Przekonanie, że Ameryka jest skazana na starcie z Rosją, jak za czasów zimnej wojny, nie jest prawdziwe. Ukraina nie jest bowiem dla USA tak kluczowa – zarówno politycznie, jak i ekonomicznie. Warto o tym pamiętać.

Pamiętam moją rozmowę ze znanym aktorem, który mnie przekonywał, że romantyzm jest dziś mało czytelny, anachroniczny. Wprawdzie inny, młodszy aktor mówił mi z kolei w wywiadzie, że „Dziady” są o nas, o Polsce dziś. Ale może romantyczne utwory są nie całkiem już czytelne, przynależne do innych realiów, w przypadku Polski – do czasu walki o wolność.

A może jednak coś nas ze światem tamtych pojęć łączy? Kiedy czytam „Samotność, cóż po ludziach…” Mickiewicza, to pojmuję, że człowiek w tym monologu jest nadzwyczajnie pyszny. Że to pycha niesie jego wyobcowanie. To mnie niepokoi, angażuje, uświadamia. Nie muszę tego odnosić bezpośrednio do współczesnych realiów. Kończę czytać i myślę: to jest tekst o naszych czasach. Ten tekst ma moc, otwiera tajemnicę, jest odblaskiem prawdy. Mnie o to chodzi w teatrze.

Ale o jaką prawdę? Można by nawet spytać, o czyją prawdę?

Mnie w teatrze bardzo odpowiada koncepcja prawdy Elżbiety Flake-Prawackiej – bohaterki „Kurki wodnej” Witkacego. Otóż twierdzi ona, że „prawda jest w tym, co się samo dzieje”. Czasem publika w teatrze w jednym momencie milczy w napięciu, w innym momencie się śmieje, w innym składa ręce do braw jeszcze przed końcem spektaklu. Tam następuje jakiś przepływ prawdy. Dla mnie prawda jest duchem, nad którym nie mamy władzy, ale możemy się nań otworzyć. Czasami ta prawda bywa niemiła: dla twórców i dla odbiorców. Zawsze jest wyzwalająca i oświecająca. Wielki Isaak Bashevis Singer mówi: nie ma nic tak słodkiego ani tak gorzkiego jak prawda. Sztuka jest formą obcowania z prawdą. Na pewno każda, ale klasyka wypełnia dla mnie lepiej tę funkcję. Współczesność często redukuje perspektywę w głąb, i w tę historyczną, i w tę metafizyczną.

Kierowane są pod waszym adresem dwie sprzeczne uwagi. Nie macie stałej siedziby ani zespołu. A równocześnie dostaliście od resortu kultury stosunkowo dużą dotację. Jak rozumiem, dostaliście ją, żeby nadrobić te zaległości.

Siedzibę mamy: w Łazienkach Królewskich.