Wola czy prawo, duchowa sytuacja parlamentaryzmu

W artykule „Stary czy nowy porządek konstytucyjny?", opublikowanym na łamach „Rzeczpospolitej" 16 marca 2017 r., wspólnie z prof. Adamem Wielomskim postawiliśmy tezę, że w Polsce rządzonej przez Prawo i Sprawiedliwość możemy mieć do czynienia nie tylko z naruszeniem zasad dotychczasowego porządku prawno-politycznego, ale być może również z narodzinami nowego ładu. Dzisiaj dodać należy, że praktyka ustrojowa ewoluowała w kierunku decyzjonistycznym (wyższość decyzji politycznej nad normą prawną), ale także odsłoniła braki, by nie rzec: fasadowość dzisiejszego parlamentaryzmu.

By oddać sprawiedliwość rządzącym: trend ten zapoczątkowany został w Europie co najmniej w pierwszej połowie XX w., a mimo to wydaje się ignorowany przez dominujące nurty nauki prawa.

Rezygnacja premier a rola prezydenta

7 grudnia 2017 r. prezes Rady Ministrów Beata Szydło złożyła rezygnację z pełnionej funkcji w trakcie posiedzenia i wobec Komitetu Politycznego Prawa i Sprawiedliwości, czyli organu partii politycznej (statut PiS operuje terminem „władzy naczelnej"), a podmiot ten desygnował na następcę pani premier Mateusza Morawieckiego.

Wątpliwe przy tym jest, że rezygnacja ta była suwerenną decyzją pani premier. Komentatorzy raczej są skłonni jako faktycznego autora decyzji widzieć lidera partii rządzącej, wykazującego wyższość auctoritas nad normą prawną. Niewielu jednak obserwatorów sceny politycznej – być może mimowolnie większość już akceptuje, że ośrodek realnej władzy ma charakter pozakonstytucyjny – zauważyło, że Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. precyzyjnie reguluje procedurę odwołania gabinetu, m.in. z powodu złożenia rezygnacji przez prezesa Rady Ministrów (art. 162 ust. 1 lit. 3).

Prezydent RP, jako podmiot ustrojowo umocowany do odebrania oświadczenia o rezygnacji prezesa Rady Ministrów, przyjmując dymisję Rady Ministrów, powierza premierowi dalsze sprawowanie obowiązków do czasu powołania nowej Rady Ministrów. Wskazać jednak należy, że Konstytucja RP przewiduje możliwość odmówienia przez prezydenta RP przyjęcia przedmiotowej rezygnacji. W casusie Beaty Szydło rezygnacja z urzędu została złożona wobec organu partii rządzącej, który ją przyjął i oficjalnie desygnował następcę, czym pominął zupełnie możliwość nieprzyjęcia rezygnacji przez prezydenta RP i jego rolę w desygnowaniu następcy. Wskażmy na nie mniej ważną okoliczność prawną: zgodnie z art. 154 ust. 1 Konstytucji RP, to prezydent RP desygnuje prezesa Rady Ministrów, który proponuje skład Rady Ministrów, a dopiero w razie fiaska powołania w ten sposób Rady Ministrów inicjatywa utworzenia rządu przechodzi na Sejm.

Oczywiście w oficjalnych komunikatach nie zabrakło zapewnień, że przedmiotowa decyzja została podjęta przez Beatę Szydło, że zgodnie z procedurą oficjalnie prezydent RP odwołał ją z funkcji i desygnował następcę, aczkolwiek ta narracja stworzona post factum raczej niewielu przekonała...

Z dala od jawności i podziału władz

W pierwszej kolejności – by uniknąć dość modnego zarzutu oskarżania PiS o „niszczenie demokracji" – poczyńmy pewną konstatację: parlamentaryzm nie jest synonimem demokracji, która jest, lub może być, uznana za jego treść. Parlamentaryzm to pewnego rodzaju forma przewidziana dla demokracji, bynajmniej niejedyna z możliwych.

Carl Schmitt, niemiecki jurysta, którego dzieła zyskują w Polsce coraz szersze grono czytelników, kojarzony jest z teorią dyktatury i nauką decyzjonizmu, ale był również wnikliwym analitykiem parlamentaryzmu. Dowodził, że aprioryczne podstawy liberalnego parlamentaryzmu osadzają się na dwóch prymarnych zasadach („intelektualne jądro parlamentaryzmu"): postulacie jawności życia publicznego („jawność pertraktacji jest sednem całego systemu" – napisał w swej monumentalnej „Nauce o konstytucji") i postulacie podziału władzy, a dokładniej, teorii równowagi przeciwnych sobie władz. Jednocześnie kryzys parlamentaryzmu, jaki opisywał już blisko 100 lat temu, objawiał się właśnie w postępującej fikcyjności tych zasad.

Parlament, w którym chcielibyśmy widzieć płaszczyznę kulturalnego sporu kompetentnych delegatów narodu, cel wypracowania optymalnych rozstrzygnięć, to wyidealizowany obrazek. I, niestety, nieprawdziwy, wobec upadku kultury debaty publicznej, a przede wszystkim przesunięcia ośrodków decyzyjnych z parlamentu na gabinety partyjne i różnego rodzaju „lobbies", np. media czy „rynki światowe". Natomiast jawność życia publicznego i aprioryczny „trójpodział" to dogmaty parlamentaryzmu, których co do zasady nikt nie ośmiela się otwarcie zanegować. Chociaż właściwie wszystkie siły polityczne (tak w Polsce, jak i w zachodnich demokracjach parlamentarnych) jawność praktykują w sposób bardzo ograniczony, by nie rzec: teatralny. Monteskiuszowski mityczny „trójpodział" jest konstrukcją teoretyczną, aprioryczną, w praktyce falsyfikowaną przez ustrój właściwie każdego państwa.

Reasumując, Schmitt wskazał na dzisiejsze nieuleczalne choroby parlamentaryzmu: brak dyskusji, czyli racjonalnej perswazji wzajemnej, daleko idące ograniczenia wymiaru publicznego i jawności, wreszcie fikcyjność reprezentacyjnego charakteru parlamentu i deputowanych (wobec zmonopolizowania procesu ich preselekcji przez aparaty partyjne), czyli w efekcie podziału władz.

Na powyższe ogólne rozważania nad trendami ewolucji parlamentaryzmu europejskiego nakładają się uwarunkowania ściśle polskie, mianowicie silne odwołanie do spuścizny sanacji (1926–1939) w ramach tzw. polityki historycznej, gdzie praktykę ustrojową cechował prymat decyzji politycznej nad ustawą i źle skrywana pozorność instytucji i procedur ustrojowych – najpierw w pogardzanej konstytucji z 1921 r., później w ustawie konstytucyjnej z 1935 r.