Toporne wyznanie miłości

7 stycznia 1938 roku, urodził się Roland Topor  (zm. w 1997 roku).

Tekst z archiwum dodatku Plus Minus

Zaszeleściło, zakurzyło, stuknęło. I oto o godzinie ciemnej stanął przede mną duch Topora. Nie umiem powiedzieć, ile przegadaliśmy godzin. Kiedy mu się znudziło, wniknął w siebie i tyle go widziałam. Na pamiątkę zostawił wielki atlas Świata Wyobraźni w formie kliszy pamięci.

Niezawodny rozśmieszacz

Marę przywołała książka „Zduszony śmiech” Frantza Vaillanta. Pierwsza francuska biografia poświęcona „panikarzowi” ukazała się w polskim przekładzie.

Zobacz na Empik.rp.pl

Francuzi boczyli się na Rolanda, że za mało francuski, niezbyt lekki, za to obsceniczny i makabryczny. Brutal w sposobie rysowania, pisania i myślenia. Podobał się w Austrii i Niemczech; kolekcjonowano go we Włoszech, Anglii, Holandii, Szwecji. Miał, i ma nadal, licznych adoratorów w Polsce (jeszcze za komuny jego rysunki publikowały m.in. „Szpilki” i „Przekrój”; gdy odwiedził ojczyznę przodków, podejmowany był jak gwiazda, co nie zmyliło jego czujności – ocenił PRL jako „straszny kraj”).

Do dziś funkcjonuje nieformalne, ponadnarodowe i ponadpokoleniowe zrzeszenie toporowyznawców, nieufających sławie ani zaszczytom. Ceniących ponad wszystko wolność słowa, myśli, skojarzeń.

Za życia w ojczyźnie wielbili go nieliczni. Nigdy nie zyskał powszechnej sympatii, nawet gdy znalazł się na szczycie popularności. Bo już pod koniec lat 60. stał się „osobowością medialną”. Intensywnie udzielał się w radiu, a zwłaszcza telewizji. Był ekspertem od wszystkiego. Filozof, który wybrał rolę trefnisia.

Mały ekran okazał się konsekwencją współpracy z „Elle”, w owym czasie najbardziej nonkonformistycznym kobiecym magazynem. Roland i moda? Kontrast potwierdzający regułę, że ekstrema się przyciągają. Kiedy kurduplasty typ z wybałuszonymi oczyma pojawił się w programie o futrach prowadzonym przez Romy Schneider i dowodził wyższości pulowerów, powstał efekt kabaretowy.

Tak już zostało. Topora zakwalifikowano do grupy niezawodnych rozśmieszaczy. Podnosił temperaturę najbanalniejszych spotkań w studiu. Cięty i bezpardonowy w słowach, bawił też mimiką.

Wypowiadał się na tematy wszelkie, od kuchni po politykę poprzez pieniądze, seks, stosunki z matką, kobiety. Zawsze celnie, ironicznie, morderczo dowcipnie, nieszablonowo. Najrzadziej pytany był o własną sztukę. Paradoks? Tak, na miarę Topora.

W głębi duszy gardził mediami. A przede wszystkim owczym pędem. W 1968 roku nie chciał wytknąć nosa na ulicę kipiącą entuzjazmem „zrywania kajdan”. Gdyby nie argument Fernando Arrabala, kumpla z Grupy Panicznej („musisz iść, bo twój syn cię zapyta, co robiłeś w maju sześćdziesiątego ósmego roku”), pewnie ominęłyby go spektakularne wydarzenia.

Uzasadniał: „Wartość człowieka mierzy się nie tym, jaki jest, gdy się wysila, ale tym, jaki jest normalnie. Zwykli bohaterowie, codzienne wydarzenia stanowią przeciwieństwo świata kreowanego przez media, które promują sławę, gwiazdy i marzenia…”

Wątki ze snów

Umarł z fasonem, choć przedwcześnie. 59 lat, nawet nie starość. Jednak permanentnie zarywane noce („nadeszła noc, nareszcie lepiej widać”, mawiał), paniczno-kompulsywne obżeranie się, wypite morze wina i wypalone plantacje tytoniu oraz ogólnie niehigieniczny tryb życia – to musiało mieć konsekwencje. A może właśnie na tym polegała życiowa filozofia Rolanda? Nie chciał skończyć jak Trelkovsky, sfiksowany „Chimeryczny lokator”. Tu dygresja: debiutancką powieść 25-letniego autora odrzuciło ośmiu wydawców. Dziewiąty przyjął, lecz krytyka – nie. Porównywano z Kafką, Poem, Lovecraftem. Na niekorzyść Topora. Nie rozumiano, że w powieści oddał swój strach przed cierpieniem, nietolerancją, śmiercią. Kostuchy bał się od dziecka. Serio. „Miałem obsesję, żeby dożyć dziesiątego roku życia”. Nad łóżkiem wywiesił hasło: „Precz z chorobą!”. Drżał o zdrowie, a jednocześnie robił wszystko, by je sobie zrujnować.

Na pozór pełen luz. Tak naprawdę – tytan pracy. Ciągle w biegu, w gorączce twórczej. Jego wyobraźnia i intelekt zdawały się produkować pomysły w tempie oddechu, bez wysiłku; ręce w ciągłym ruchu, żeby biec za wizjami. „Pracował w natchnieniu, nawet kiedy spał!” – zaręczała jedna z jego partnerek. „Pomysły przypływały zazwyczaj zaraz po przebudzeniu się z drzemki. Łączył wątki ze swych snów z rzeczywistością”.

Zarabiał nieźle, lecz umarł bez grosza. Przeputał wszystko na życie. Nie wykupił miejsca na cmentarzu – nie chciał śmierci ułatwiać zadania. Przyjaciele załatwili dobrą lokalizację na cmentarzu Montparnasse – między grobami Baudelaire’a i Tzary. Na ostatnią drogę wyposażyli go w ulubione cygara i flaszkę czerwonego wina. Godny pochówek dla kogoś, kto deklarował:

„Niechaj całe moje życie/ będzie wielkim w mordę biciem/ Tych skurwieli i śmierdzieli/ Co skasować by nas chcieli/ Rysuję więc bez kompleksu/ Gówno krew i dużo seksu”.

A propos seksu. Kobiety miały z nim krzyż pański. Musiały mu matkować, odgrywać rolę pomocy domowych, zajmować się rachunkami i podatkami. Poza tym Roland szybko się nudził, urodą też. A powab to był warunek, jaki musiały spełniać wybranki jego serca. Bo przecież: „Przy ładnej kobicie/ Piękne jest życie/ Przy szpetnej pani/ Życie do bani”.

Byt antypierdoły

Wzrostu – żadnego. Tendencja do tycia. Oczy wybałuszone – prawie wylatujące z orbit, no i ten śmiech, głośny, bardzo głośny – a taki śmiech to prawie brak wychowania. Ubrany przeciętnie, sans recherche, jak mówią Francuzi, zawsze brudne buty i wymięte spodnie, i zarost wyrastający z zastraszającą szybkością…”.

Taki portret naszkicował Roman Cieślewicz 30 lat temu z okładem. W jednej ręce ciacho z kremem, w drugiej – cygaro, z kieszeni wystająca flaszka burgunda. Takiego go zobaczyłam, kiedy nawiedził mnie jako nocna mara. Mimo to – kocham pana, panie Topor!

Był wzorcem z Sevres antykoniunkturalizmu. Przedrostek anty- najlepiej oddaje jego osobę i osobowość. Antykarierowicz o antycznym sposobie rysowania. Antykomercyjny, choć pankreatywny.

Nic, co w zasięgu artystycznej aktywności, nie było mu obce. Pisanie? Proszę bardzo. Każda poprzeczka do przeskoczenia: powieść, dramat, wiersz, esej, opowiadanie, scenariusz filmowy, telewizyjny. Aktorstwo? Nie ma sprawy – duży i mały ekran, role charakterystyczne, komediowe i tragiczne. Paleta sztuk plastycznych też obfita: rysunek, ilustracja, plakat, grafika, film animowany. Z muzyką słabiej – tylko teksty piosenek, za to jakie rytmiczne! Starczyłoby materiału na kolejne „Pamiętniki starego pierdoły”. Tym razem nie fikcyjne – Topor naprawdę miał się czym chwalić. Mógłby zacząć jak bohater „Pamiętników… ”: „Moje wybitne uzdolnienia w dziedzinie sztuk plastycznych dawały o sobie znać od najwcześniejszego dzieciństwa. W wieku trzech lat rytowałem widelcem w purée ziemniaczanym takie Klee, że rodzina nie posiadała się ze zdumienia. Czwarty rok przedrzemałem, ale mając lat pięć, już rysowałem ołówkiem portrety kolegów, piękniejsze i lepiej oddające podobieństwo niż zdjęcia Lewisa Carrolla”.

I dalej mógłby sobie kadzić w tym stylu – gdyby nie to, że uosabiał antytezę spierniczenia, pompierstwa i samochwalstwa. Na humor Topora mało kto się załapywał. Trzeba było ryzykanta na miarę Christiana Bourgeois, żeby opublikować coś tak szokującego jak „Cztery róże dla Lucienne”. Ale początkujący wydawca znalazł z Rolandem wspólną pasję: nocne knajpiane życie. Bourgeois wystawił autorowi celujące świadectwo z wszystkoizmu: „W jego przypadku różne formy działalności współbrzmiały, nakładały się na siebie. Zajmował się każdą z nich po równo, z taką samą energią. Nie istniała żadna hierarchia, WSZYSTKO było ważne”.

Lekcja życia

Miał 24 lata, kiedy udzielił pierwszego telewizyjnego wywiadu.

„Kogo próbujesz naśladować?” – pada pytanie. „Marlowe’a”.

„Co cię najbardziej rozśmiesza?”. „Spektakl. Codzienności, ale nie tylko. Wszystko!”.