Wywiad AK w czasie powstania

Jeżeli mówimy i piszemy o działalności wywiadu i kontrwywiadu Armii Krajowej w kontekście Powstania Warszawskiego, to z pewnością oprócz typowego opisu związanego z samym klasycznym bojowym udziałem ich żołnierzy w bieżącej walce powstańczej wart jest wspomnienia ten element związany ze zdobywaniem informacji wywiadowczych w dniach, tygodniach i miesiącach przedpowstaniowych. Dotyczyły one sytuacji, stanu, ilości wojsk niemieckich na terenie miasta, ale również tej kluczowej kwestii omawianej na najważniejszych odprawach dowództwa Komendy Głównej i Okręgu Warszawskiego, czyli jak daleko od Warszawy znajdują się oddziały sowieckie.

To miało wpłynąć bezpośrednio na rozkaz o walce. Za zdobycie tych informacji odpowiedzialne były właśnie struktury wywiadowcze. Szczególnie to dotyczyło struktur Obszaru Warszawskiego i Okręgu Warszawa. Właśnie je częściowo obarczono później odpowiedzialnością za podjęcie decyzji o rozpoczęciu powstania w dniu 1 sierpnia 1944 r., poprzez przekazanie błędnych informacji o oddziałach sowieckich. W ówczesnych warunkach, z posiadanym składem osobowym i zapleczem struktury te były w stanie rozpracować oddziały niemieckie stacjonujące w Warszawie, ich punkty oporu, liczebność oraz uzbrojenie. Nie były jednak w stanie przeprowadzić odpowiedniego rozpoznania na linii frontu za Wisłą.

Ludzie Tytusa i Makarego

Oddział II Komendy Głównej Armii Krajowej analogicznie do samej Komendy Głównej AK jeszcze przed rozpoczęciem działań powstańczych został podzielony na trzy części, tzw. rzuty, które posiadały oddzielne zadania, skład i dowodzenie. Pierwszym rzutem formalnie dowodził podpułkownik Bohdan Zieliński (ps. Tytus, Wesołowski) pomimo tego, że był w nim sam szef Oddziału II pułkownik Kazimierz Iranek-Osmecki ps. Makary oraz inni oficerowie. To właśnie do niego przekazywano meldunki wywiadowcze i informacyjne z poziomu Obszaru i Okręgu oraz ich komórek.

Drugim rzutem kwaterującym zgodnie z dyspozycjami w budynkach sądowych na Lesznie dowodził podpułkownik Franciszek Herman ps. Bogusławski. W tym samym miejscu swoje punkty postoju miał II rzut KG AK wraz z dowódcami głównych jego oddziałów – I, IV oraz VII. Z kolei trzeci rzut dowodzony przez Edwarda Lubowieckiego ps. Seweryn obsadzony był nieprzydzielonymi oficerami i żołnierzami struktur Oddziału II, którzy w przeciwieństwie do innych rzutów przewidziani byli także do brania udziału w walkach w szeregach poszczególnych oddziałów powstańczych. Mieli jednak na bieżąco kontaktować się z poszczególnymi komórkami Oddziału II.

Każdy z rzutów dysponował swoją siecią łączności zarówno tą poprzez skrzynki kontaktowe i łączniczki oraz tą utrzymywaną poprzez radiostacje. Strukturę pracy i częściowo osobową zachowały poszczególne komórki Oddziału II – „Makary", „Genowefa", „Tytus", „Telesfor", „Lucjan", „Seweryn", „Marcjanna", „Lombard", „Pralnia", „Arkadiusz" i „Honoratka". W tej ostatniej komórce pracowało 26 osób, w tym niektórzy kierujący referatami kontrwywiadu w czasie konspiracji.

Wydział II Komendy Okręgu Warszawskiego dowodzony przez majora Henryka Trojańczyka ps. D-1, Miecz oraz podobny wydział Obszaru Warszawskiego kierowany przez podpułkownika Czesława Czajkowskiego ps. Szeremeta były kluczowymi strukturami, jeśli chodzi o rozpoznanie sytuacji w poszczególnych oddziałach, na poszczególnych odcinkach oraz wśród ludności cywilnej. Pomimo stosunkowo skromnej obsady osobowej Wydziału II Okręgu, bo wynoszącej 13 oficerów oraz ponad 60 podoficerów i żołnierzy, powstańcze dowództwo było dość dobrze zorientowane odnośnie do sytuacji. Podzieleni oni byli na brygady wywiadowcze, których kierownicy przygotowywali meldunki i zestawienia.

Szczegółowe raporty kapitana Wincentego Kwiecińskiego ps. D-3, kapitana Bolesława Nanowskiego ps. D-3d oraz innych zapewniały wiarygodne i aktualne rozeznanie w sytuacji. Prowadzili oni również przesłuchania jeńców oraz osób podejrzewanych o zdradę. Główna część tych zadań spoczywała jednak na kontrwywiadzie, których struktury kierowane były na poziomie KG AK w czasie powstania przez kapitana Bernarda Zakrzewskiego ps. Oskar.

Uderzenie pięści

Właśnie ze struktur kontrwywiadu KG AK rekrutował się najbardziej znany, a jednocześnie największy oddział powstańczy wywodzący się ze struktur wywiadowczych – Batalion „Pięść" wchodzący w skład Zgrupowania „Radosław" dowodzonego przez podpułkownika Jana Mazurkiewicza ps. Radosław. „Pięść" w odróżnieniu od większości oddziałów walczących w Powstaniu Warszawskim tworzyli przede wszystkim żołnierze, którzy byli już zahartowani w konspiracyjnych akcjach. Posiadali broń, potrafili się nią posługiwać, zabijali nią w konspiracji Niemców, jak i konfidentów, więc byli w związku z tym stosunkowo bardziej wartościowymi żołnierzami, którzy nie musieli uczyć się bojowych zachowań od samego początku podobnie jak na przykład żołnierze Kedywu. Jeśli do tego doda się żołnierzy innych formacji podporządkowanych kontrwywiadowi KG AK jak Wd-68 (Wydział Legalizacji i Techniki Oddziału II informacyjno-wywiadowczego KG AK) i 993/P (referat policyjny wchodzący w skład Wydziału Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu Oddziału II), to wówczas otrzymamy specyficzny oddział będący składnikiem kilku innych konspiracyjnych formacji. To na pewno pomagało w pierwszych dniach powstania.

Oficerowie wywiadu zostali dowódcami niektórych powstańczych oddziałów. Tutaj na pewno zwraca uwagę postać Kazimierza Leskiego ps. Bradl, który został dowódcą kompanii „Bradl" w walczącym w Śródmieściu Południowym Batalionie „Miłosz". Inną symboliczną postacią z powstania był wcześniejszy szef Komórki Legalizacyjnej Kontrwywiadu KG AK Stanisław Jankowski ps. Agaton, który był dowódcą plutonu „Agaton" w Batalionie „Pięść". Uwiecznił go zresztą na słynnych zdjęciach z powstania cichociemny i jego podkomendny Stefan Bałuk ps. Kubuś.

O walce i działalności żołnierzy wywiadu AK w okresie Powstania Warszawskiego wiemy stosunkowo dużo przede wszystkim dzięki zachowanym licznym dokumentom wytworzonym przez poszczególne struktury wywiadowcze i kontrwywiadowcze, jak i oficerów informacyjnych przy poszczególnych oddziałach.

Wywiadowcze archiwa

To w sumie kilka tysięcy stron różnych raportów, meldunków, sprawozdań. Dużą ich część tuż po wojnie odkrył i niestety przekazał UB Juliusz Wilczur-Garztecki, wożąc je do Miedzeszyna udostępnionym mu jeepem. Już w wolnej Polsce udało się zabezpieczyć szereg archiwów funkcyjnych żołnierzy wywiadu i kontrwywiadu walczących w Powstaniu Warszawskim. Do zasobu Archiwum Akt Nowych włączyliśmy na przykład archiwum szefa kontrwywiadu Bernarda Zakrzewskiego ps. Oskar, Aleksandra Kunickiego ps. Rayski i również wspomnianych przed chwilą Kazimierza Leskiego ps. Bradl i Stanisława Jankowskiego ps. Agaton. Z kolei zbiór Stefana Bałuka jeszcze w latach 70. trafił do Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, to jedna z najcenniejszych kolekcji fotograficznych obrazujących powstanie.