Bank finansujący państwowe przedsięwzięcia

W ramach naprawy finansów publicznych odrodzonej Rzeczypospolitej i walki z szalejącą inflacją, której roczna stopa w 1923 r. wynosiła 35 715 proc., 30 kwietnia 1924 r. w miejsce polskiej marki wprowadzono polskiego złotego. Nikła zdolność kredytowa krajowego sektora bankowego nie pozwalała na rozwój zniszczonej latami zaborów i I wojną światową polskiej gospodarki. Sanacja Skarbu Państwa wymagała również zwiększenia roli państwa na rynku kredytowym. Niezbędne dla uzdrowienia i dalszego rozwoju krajowej gospodarki okazało się powstanie silnej instytucji finansowej. W 1924 r. z połączenia trzech państwowych instytucji kredytowych: Polskiego Banku Krajowego, Państwowego Banku Odbudowy i Zakładu Kredytowego Miast Małopolskich z siedzibą w Krakowie, a następnie we Lwowie, powstała instytucja pod nazwą Bank Gospodarstwa Krajowego.

W protokole z posiedzenia Rady Ministrów, które odbyło się 21 maja 1924 r., znalazł się zapis: „Celem Banku ma być organizowanie i rozwijanie kredytu przez emisję listów zastawnych zabezpieczonych hipotecznie, obligacji komunalnych i kolejowych, dalej przez inne czynności bankowe, przy czym potrzeby państwa, przedsiębiorstw państwowych i samorządów, jak również popieranie ruchu budowlanego oraz odbudowy kraju – szczególnie powinny być brane w rachubę". BGK przyznano wszystkie uprawnienia nadane wcześniej podlegającym fuzji bankom i doprecyzowano strukturę władz. Prezesem BGK i rady nadzorczej został Jan Kanty Steczkowski.

Finansowanie przemysłu

Jednym z głównych statutowych zadań BGK było – obok kredytowania budownictwa mieszkaniowego – finansowanie przedsiębiorstw państwowych, uznanych za najważniejsze z punktu widzenia strategicznych interesów państwa. W latach 1924–1938 stan kredytów udzielonych przez BGK w tym sektorze był największy i wyniósł 779 mln zł. Z jednej strony były to kredyty gotówkowe udzielane przedsiębiorstwom państwowym bezpośrednio, z drugiej zaś BGK zaangażowany został począwszy od 1936 r. w realizację planów inwestycyjnych Centralnego Okręgu Przemysłowego. W 1926 r. rząd formalnie zlecił BGK finansowanie i sanację krajowego przemysłu zbrojeniowego. Działania te leżały u podstaw powstania tzw. koncernu BGK, w skład którego wchodziły przedsiębiorstwa o dużym znaczeniu dla krajowej gospodarki i obronności. W 1929 r. przedsiębiorstwa należące do bankowego koncernu podzielono na dwie grupy. Do pierwszej zaliczono przedsiębiorstwa o dużym znaczeniu dla obronności, do drugiej zaś o istotnym znaczeniu dla krajowej gospodarki.

Stopniowo w skład koncernu BGK wchodziła coraz większa liczba przedsiębiorstw przemysłowych, które bank jako państwowa instytucja finansowa, realizująca politykę odbudowy krajowej gospodarki, finansował wcześniej, aby nie dopuścić do ich upadku. Z udziałów w części z nich, po zadziałaniu wprowadzanych programów naprawczych, BGK po pewnym czasie rezygnował, inne zaś, po ogłoszeniu upadłości, przechodziły na własność Skarbu Państwa lub (w jednym przypadku) przestawały istnieć. Do tej grupy przedsiębiorstw należały Zakłady Mechaniczne Ursus, Fabryka Śmigieł, Wyrobów Drzewnych i Metalowych Integrale Chauviere W. Szomański i S-ka, Fabryka Obrabiarek Pionier, Polskie Towarzystwo Akumulatorowe, AZOT z Jaworzna, Krajowe Towarzystwo Melioracyjne, Ziemskie Towarzystwo Parcelacyjne, Polskie Zjednoczenie Rybaków Morskich w Gdyni, Gospodarcze Zrzeszenie Samorządów, śląska Spółka Mieszkaniowa dla Miast, Podkarpackie Towarzystwo Elektryczne, lwowska Fabryka Broni i Maszyn Arma, Kieleckie Towarzystwo Nawozów Sztucznych, polsko-belgijska spółka akcyjna Towarzystwo dla Impregnacji Drewna czy spółka akcyjna Powszechne Domy Składowe we Lwowie.

Osobna grupa przedsiębiorstw i instytucji finansowych, w których BGK poprzez nabywanie udziałów zabezpieczał strategiczne interesy państwa polskiego, funkcjonowała na terenie Wolnego Miasta Gdańsk. Poza działającym od 1926 r. The British and Polish Trade Bank z większościowym udziałem BGK, inną formą zagwarantowania polskich interesów w Gdańsku było objęcie przez BGK udziałów w emisyjnym Bank von Danzig, Danziger Tabak Monopol oraz incydentalnie w Stoczni Gdańskiej. Ze względu na zwiększające się w Gdańsku w latach 30. wpływy niemieckie i narastające trudności w zabezpieczaniu tam polskich interesów gospodarczych poprzez działalność Trabanku, ustawowo kontrolowanego przez władze Wolnego Miasta Gdańska, BGK w 1933 r. podjął decyzję, aby poprzez Trabank założyć formalnie odrębną instytucję finansową – spółkę komandytową Dom Bankowy dr Józef Kugel.

BGK był również udziałowcem powstających banków. Jedną z pierwszych instytucji, które na polecenie rządu trafiła pod finansową i zarządczą kuratelę BGK, był założony pod koniec 1921 r. polsko-francuski Bank Śląski – Banque de Siliesie z siedzibą w Katowicach. BGK był jednym z udziałowców założonego w 1933 r. przez państwo Banku Akceptacyjnego, finansowej instytucji, której celem było rozwiązanie kryzysu na rynku kredytów rolniczych, czyli pomoc zadłużonym rolnikom w spłacie tych kredytów.

Bank kredytów mieszkaniowych

Oblicza się, że podczas działań wojennych zniszczonych zostało niemal 1,8 mln budynków mieszkalnych. Głód mieszkaniowy społeczeństwa ekonomicznie wyniszczonego skutkami wojny oraz kryzysem finansowym z lat 20. nie mógł być rozwiązany tylko przy pomocy oddolnej inicjatywy społecznej w rodzaju spółdzielni mieszkaniowych czy indywidualnych inwestycji. Obowiązek rozwiązania tego problemu wzięło na siebie państwo. BGK jako instytucja obsługująca państwowe fundusze był głównym źródłem dopływu kapitału na rynek budownictwa mieszkaniowego. Kredyty budowlane udzielane przez BGK w okresie międzywojennym były drugą co do wielkości – po finansowaniu instytucji i przedsiębiorstw państwowych – sferą kredytowej aktywności BGK. Kredytowanie budownictwa, poza zaspokojeniem potrzeb mieszkaniowych, traktowane było również jako jedno z narzędzi pobudzania gospodarczej koniunktury. Zgodnie z rozporządzeniem wykonawczym ustawy o rozbudowie miast z 1927 r. kredytowanie budownictwa skoncentrowane było na tzw. mieszkaniach małych, zdefiniowanych ustawowo jako nieprzekraczające trzech pokojów z kuchnią.

Kredytów na cele budowlane BGK udzielał według hierarchii, gdzie na początku były gminne inwestycje budowlane, potem spółdzielnie i zakłady ubezpieczeń społecznych, a na końcu osoby prywatne. Budownictwo BGK finansował również ze środków własnych, czasami łącząc obie formy.

Inna formą kredytowania przez BGK budownictwa była emisja obligacji budowlanych. Emitowano je na podstawie długoterminowych kredytów udzielanych na konwersję krótkoterminowych kredytów budowlanych – pod warunkiem przekraczania przez kredyt krótkoterminowy połowy wartości nieruchomości, na którą ten kredyt został zaciągnięty. W takim przypadku krótkoterminowy kredyt budowlany konwertowano na kredyt długoterminowy w listach zastawnych do wysokości 50 proc. wartości nieruchomości, a pozostała sumę konwertowano na długoterminowy kredyt w obligacjach budowlanych.

W budowie małych, robotniczych osiedli z mieszkaniami na wynajem lub sprzedaż, zwanych wtedy koloniami, specjalizowała się m.in. jedna z najstarszych spółdzielni mieszkaniowych, jaką była Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa. Budowa kolonii finansowana była z kredytów udzielanych głównie przez BGK, Komitet Rozbudowy m. st. Warszawy oraz Towarzystwo Osiedli Robotniczych, powołanej w 1934 r. przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów spółki, w której BGK, obok obsługiwanego przez bank od 1936 r. Funduszu Pracy (utworzony został w 1933 r., w 1935 r. połączono go z Funduszem Pomocy Bezrobotnym), ZUS i Dyrekcji Lasów Państwowych, był jednym z udziałowców.

BGK obsługiwał również utworzony w 1927 r. przy Ministerstwie Spraw Wojskowych Fundusz Kwaterunku Wojskowego, powołanego w celu finansowania budowy domów mieszkalnych dla oficerów i żonatych podoficerów zawodowych. Inwestycje ze środków funduszu realizowano w ponad 50 miastach, z których najsłynniejsze powstały w Warszawie. Jedną z takich inwestycji była kontynuacja rozpoczętej w 1922 r. budowy osiedla mieszkaniowego Żoliborz Oficerski.

Powojenne losy

Po wybuchu wojny władze BGK, na polecenie rządu, ewakuowały się do Rumunii. Bank funkcjonował w ograniczonym zakresie na okupowanym terytorium II RP pod niemieckim kierownictwem, jak i w szczątkowej formie na uchodźstwie.

12 sierpnia 1944 r. w zajętym przez Armię Czerwoną Lublinie otwarty został oddział BGK, a miesiąc później zaczął funkcjonować oddział w Rzeszowie. Potem powstawały kolejne. Koncepcja krajowego systemu finansowego Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów z 1945 r. zakładała, że finansowaniem poszczególnych sektorów gospodarki będą się zajmować dedykowane poszczególnym sektorom banki, niedublujące swoich kompetencji. BGK miał się zajmować finansowaniem państwowego przemysłu – ze względu na systemową jego nacjonalizację – stając się wraz z bankiem centralnym najważniejszą instytucją kredytową kraju.

25 października 1948 r. ukazał się dekret o reformie bankowej, w którym mowa była o powstaniu Banku Inwestycyjnego. Bank ten miał przejąć zadania BGK i był to formalny początek procesu marginalizacji roli BGK, który miał się zakończyć jego likwidacją – która jednak nigdy nie została formalnie przeprowadzona. Dla BGK przewidziana została rola likwidatora rachunków przedwojennych i okupacyjnych oraz likwidatora przedwojennych banków akcyjnych, towarzystw kredytowych, domów bankowych, kantorów wymiany oraz przedsiębiorstw wchodzących w skład przedwojennego koncernu BGK.

Reaktywacja BGK

1 czerwca 1989 r. minister finansów wydał decyzję o „ponownym uaktywnieniu Banku Gospodarstwa Krajowego". BGK wznowił działalność jako bank państwowy. Powierzono mu pełnienie funkcji agenta emisji obligacji Skarbu Państwa. Od 1994 obsługuje w imieniu Skarbu Państwa Fundusz Poręczeń Kredytowych (od 1997 r. – Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych) dla małych i średnich przedsiębiorstw, a od 1996 r. – Krajowy Fundusz Mieszkaniowy. BGK działa w kraju i za granicą, gromadzi środki budżetowe i środki jednostek gospodarczych, udziela pożyczek, kredytów oraz wnosi udziały do efektywnych przedsięwzięć gospodarczych.

BGK jest głównym partnerem państwa w zakresie wspierania rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. BGK aktywnie wspiera przedsiębiorczość oraz programy rozwojowe rządu poprzez inicjowanie i aktywne uczestnictwo we współpracy między przedsiębiorstwami, sektorem publicznym a instytucjami finansowymi.

Jeszcze do niedawna BGK działał jako grupa kapitałowa, w skład której wchodziła m.in. spółka BGK Nieruchomości, zarządzająca Funduszem Sektora Mieszkań na Wynajem FIZ AN, a także Funduszem Sektora Mieszkań dla Rozwoju FIZ AN, który inwestuje w segment dostępnych cenowo mieszkań i w infrastrukturę samorządową, realizując program Mieszkanie+. BGK zadecydował jednak, że będzie jedynie inwestorem w funduszach inwestycyjnych i sprzedał na początku października BGK Nieruchomości Polskiemu Funduszowi Rozwoju. Teraz spółka nazywa się PFR Nieruchomości. – Sprzedając BGK Nieruchomości, realizujemy przyjętą wcześniej strategię. Spółka z powodzeniem zrealizowała pilotaż programu Mieszkanie+, będąc w grupie kapitałowej BGK. Teraz BGK Nieruchomości zmienił nazwę na PFR Nieruchomości. W nowej strukturze, składającej się z Polskiego Funduszu Rozwoju i spółek: PFR Nieruchomości oraz PFR TFI, skumulowane zostały wiedza i kompetencje, dzięki którym będzie kontynuowany program Mieszkanie+ – powiedziała prezes BGK Beata Daszyńska-Muzyczka.