Artyści i ich Komendant w Muzeum Narodowym

200 eksponatów, w tym 150 obrazów i rysunków, których twórcami byli artyści-legioniści, przypomina drogę do niepodległej Polski.

To szczególny fenomen, że do Legionów Polskich zgłosiło się tak wielu artystów. Służyło ich około 180. Tylko z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie mundury założyło 30 przyszłych malarzy, rzeźbiarzy i grafików, m.in. Franciszek Prochaska, Jan Stebnowski, Józef Kordian-Zamorski. Nie brakowało twórców absolwentów Akademii, jak Wincenty Wodzinowski, który do legionów zaciągnął się razem z kilkunastoletnim synem.

Po odzyskaniu niepodległości część z nich wróciła do sztuki, inni kontynuowali wojskowe kariery, jak marszałek Edward Śmigły-Rydz, uczeń Wyczółkowskiego na krakowskiej ASP. Pamiętać też trzeba o sympatykach legionów, którzy choć nie walczyli, to wspierali je swoją sztuką, jak Jacek Malczewski, Józef Mehoffer czy Wojciech Kossak.

Józef Piłsudski, wspominając potem legionowy szlak, powiedział: „Poszło przede wszystkimi za nami to, co jest najpiękniejsze w kulturze ludzkiej: poszła sztuka".

Bojowy szlak

– Inspiracją dla zorganizowania obecnej wystawy jest setna rocznica pierwszej wielkiej prezentacji sztuki legionowej w salach Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Pałacu Sztuki w Krakowie wiosną 1916 roku – mówi „Rzeczpospolitej" kurator Piotr Wilkosz. – Jej celem było propagowanie czynu legionowego, ale również zbieranie funduszy na ochotnicze oddziały, m.in. przez sprzedaż wystawianych dzieł. Prace, które pokazujemy teraz, pochodzą z dwóch muzeów posiadających największe kolekcje sztuki legionowej: Muzeum Narodowe w Krakowie i Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Uzupełniają je zbiory Muzeum Historycznego miasta Krakowa i osób prywatnych.

Pierwsza część prezentacji ilustruje szlak bojowy legionów. Rozpoczyna ją reprodukcja obrazu Jerzego Kossaka (syna Wojciecha) „Wymarsz I Pierwszej Kompanii Kadrowej z Oleandrów w Krakowie 6 sierpnia 1914". Dalej obrazy i rysunki pokazują walki I Brygady na Podhalu i w Królestwie Polskim, kampanię Karpacką II Brygady (1914–1915) i Wołyńską (1915–1916), w której brały udział wszystkie trzy brygady, tworzenie Polskiego Korpusu Posiłkowego i Polskiej Siły Zbrojnej, wreszcie – odmówienie przez Polaków złożenia przysięgi na wierność Niemcom i Austro-Węgrom w 1917 r.

Prezentację kończy scena rozbrajania Niemców przed Komendą Główną na placu Saskim 11 listopada 1918 roku – w dniu odzyskania niepodległości.

Piłsudski jak wieszcz

Motywem przewodnim ekspozycji jest rysunek Stefana Sonnewenda przedstawiający Leona Wyczółkowskiego rysującego pozycje rosyjskie na Polesiu. Wyczółkowski przebywał tak jak Julian Fałat na froncie wołyńskim w charakterze malarza wojennego. A Sonnewend, służący w legionach od 1914 roku, pełnił rolę ich przewodnika i opiekuna, a jednocześnie był też artystą frontowym.

Wiele innych prac ma charakter nie tylko dokumentacyjny, ale i symboliczny, np. gipsowy model rzeźby legionisty Włodzimierza Koniecznego z dedykacją na cokole: „Komendantowi Głównemu Józefowi Piłsudskiemu wierny 2 Pułk Strzelców I Brygady 19.03 1916". 30-letni autor rzeźby zginął kilka miesięcy później w walce o Polską Górę pod Kostiuchnówką.

Piłsudski był bardzo często portretowany jako symbol walki o niepodległość. Jeden z wizerunków – akwarela Jana Gumowskiego – przedstawia go zadumanego, z datą 5 listopada 1916. Tego właśnie dnia cesarze Niemiec i Austro-Węgier zadeklarowali utworzenie Królestwa Polskiego. Był to moment przełomowy na drodze do odzyskania przez Polskę niepodległości.

Popiersie Józefa Piłsudskiego w mundurze legionowym jest dziełem Konstantego Laszczki, wybitnego rzeźbiarza, który cały swój majątek przekazał na potrzeby legionów. Leopold Gottlieb, znakomity malarz (brat Maurycego), portretował Piłsudskiego w dramatycznych frontowych momentach, np. podczas bitwy pod Konarami w 1915 r. i pod Kostiuchnówką w 1916 r. Kazimierz Sichulski (także służył w legionach) jest z kolei autorem malarskiej karykatury, na której Stańczyk i Wernyhora namaszczają Piłsudskiego na bohatera i ostatniego Wieszcza.