W Berlinie stanie tymczasowy pomnik polskich ofiar. Nie tylko Polacy go potrzebują

Korespondencja z Berlina

Naprzeciwko siedziby Bundestagu odsłonięty ma zostać „tymczasowy pomnik” upamiętniający polskie ofiary niemieckiej okupacji. Uroczystość zostanie zorganizowana w 80. rocznicę zakończenia drugiej wojny światowej, na czym zależało stronie polskiej – ustalił „Tygodnik Powszechny”.

Tiergarten to zielona dzielnica w sercu miasta, która nazwę zawdzięcza ogromnemu parkowi. Tymczasowy pomnik stanie w miejscu rozebranej w latach 50. Opery Krolla: 1 września 1939 roku Adolf Hitler ogłosił stąd atak na Polskę. W bliskiej okolicy znajduje się już upamiętnienie Romów i Sinti – przybrało postać sadzawki, w której odbija się gmach Bundestagu: panują tu sprzyjające refleksji cisza i spokój, pięknie gra światło zachodzącego słońca, miejsce odwiedzają króliki i ptaki, a historię opowiada wystawa plenerowa. Niedaleko stanął również pomnik mniejszości seksualnych. Stąd, mijając Bramę Brandenburską, dojdzie się do Pomnika Pomordowanych Żydów Europy. Idąc zaś w przeciwną stronę, wystarczy chwila, by znaleźć się na ulicy 17 Czerwca, gdzie przed oczami wyrasta potężnych rozmiarów Pomnik Żołnierzy Radzieckich, który w żaden sposób nie został skontekstualizowany, a więc po 1989 roku nie opisano go na nowo, dodając informacje, kiedy i dlaczego powstał.

Pomnik polskich ofiar w Berlinie: „To potrzebny w relacjach polsko-niemieckich gest”

O to, by w Berlinie stanął pomnik, zabiega m.in. Florian Mausbach – architekt i urbanista, były szef Federalnego Urzędu Budownictwa i Planowania Przestrzennego. W 2017 roku zwrócił się w tej sprawie do władz Niemiec, zbierając pod apelem kilkadziesiąt podpisów reprezentantów świata kultury, nauki i polityki (to m.in. przewodnicząca Bundestagu w latach 1988–1998 Rita Süssmuth i jej następca Wolfgang Thierse, który piastował ten urząd do 2005 roku). – Jeśli mamy być nie tylko sąsiadami, ale również przyjaciółmi, niezbędne jest osiągnięcie porozumienia w tym obszarze. Uważam, że pomnik w Berlinie powinien stanąć dla dobra demokracji i współpracy polsko-niemieckiej w obliczu rosyjskiej agresji na Ukrainę – mówi Mausbach „Rzeczpospolitej”. Dodaje, że za pomnikiem opowiada się z kilku powodów.

– To bardzo ważne, by zrozumieć dyskusję, która toczy się w Niemczech na temat polskiego pomnika – wyjaśnia Mausbach. – Na przełomie lat 80. i 90. Niemcy nie otoczyli przeszłości należytą troską. Nie chodziło o to, by zapomnieć, ale by nie pamiętać. Atmosfera nie sprzyjała powstawaniu pomników. Zresztą wystarczy przypomnieć, jak wiele lat zajęło postawienie pomnika Pomordowanych Żydów Europy.

Czytaj więcej

Opinie polityczno - społeczne

Estera Flieger: Niemcy nie rozliczyli się z historią. W Berlinie musi stanąć pomnik polskich ofiar

Chcę, aby to wybrzmiało: istnieje bezpośredni związek pomiędzy polityką historyczną a polityką w ogóle. I to na dwóch poziomach. Pierwszym z nich, co oczywiste, są stosunki polsko-niemieckie. Drugim zaś bezpieczeństwo Europy. I Polska musi ten „link” wreszcie zobaczyć.

Architekt nie zgadza się z argumentem podnoszonym w niemieckiej debacie publicznej, że pomnik nic nie da, i wyraża przy tym zrozumienie dla lekceważonej w głównym nurcie debaty potrzeby składania kwiatów. – Jest nauka i jest sztuka. To dwa porządki. Kiedy udaję się pod pomnik, chcę obcować ze sztuką, a nie zwiedzać muzeum.

Florian Mausbach nie należy do zwolenników łączenia idei pomnika z Domem Polsko-Niemieckim. W rozmowie z „Rzeczpospolitą”, odwołując się do myśli Hanny Arendt, mówi: – Pomnik jest przyznaniem się do winy, w swojej wymowie tożsamym z uklęknięciem. To potrzebny w relacjach polsko-niemieckich gest. Jeśli mają opierać się na równości, najpierw Niemcy muszą zrobić ten pierwszy krok.

– Druga wojna światowa zaczęła się od ataku na Polskę. Niemcy próbowali zniszczyć zarówno naród polski, jak i państwo. Na tym polega wyjątkowość i znaczenie tej historii – dodaje architekt. Odpiera tym samym argument o nacjonalizacji pamięci. Podnoszą go przeciwnicy pomnika, którzy dzielą się obawami, że podobnego będą domagać się np. Ukraińcy, a przecież – jak nazywa się to Niemczech – "kultura pamięci" jest tu inna. 

Mausbach jest autorem koncepcji tymczasowego pomnika z napisem: „Ofiarom niemieckiej okupacji w Polsce 1939–1945”. Jest optymistą. W rozmowie z „Rzeczpospolitą” podkreśla, że tymczasowy pomnik nie zastąpi stałego. – Pomniki są bardzo ważne, wystarczy przypomnieć chociażby to, gdzie rozpoczął się Euromajdan: na głównym placu w Kijowie pod pomnikiem archanioła Michała, czyli patrona miasta.

Zresztą popularnego argumentu o tym, że sam pomnik nic nie da, nie potwierdzają badania: Niemcy w wieku od 16 do 25 lat pytani o grupy ofiar wymieniają m.in. Żydów, chorych psychicznie, Romów i Sinti, mniejszości seksualne, stawiających opór, ale nie Polaków – wynika z sondażu MEMO przeprowadzonego przez niemiecką fundację EVZ (Stiftung Erinnerung, Verantwortung und Zukunft) w 2023 roku. W pierwszej kolejności wskazują więc na ofiary do tej pory upamiętnione poprzez pomniki lub tablice.

Pomnik w Berlinie musi oddać to, że polskie społeczeństwo było różnorodne, a jego częścią były mniejszości

Witold Jurasz w Onecie zwrócił uwagę na tekst opublikowany w „Die Welt”. Philip Fritz, jego autor, omówił wypowiedź Agnieszki Wierzcholskiej z Domu Polsko-Niemieckiego – wynikało z niej, że pomnik jest problematyczny, ponieważ upamiętniałby sprawców pogromu w Jedwabnem.

Doktor Wierzcholska zgodziła się na rozmowę z „Rzeczpospolitą”. Według niej interpretacja Onetu jest złośliwa. Ale dlaczego wątek Jedwabnego w ogóle się pojawił? – Pomnik ma upamiętniać wszystkie ofiary niemieckiej okupacji w Polsce. Było kilka grup ofiar prześladowanych w różnych sposób, część pozostawała w konflikcie. Pomnik musi oddać to, że polskie społeczeństwo było różnorodne, a jego częścią były mniejszości. Dlatego w gronie ekspertów i ekspertek rozmawialiśmy o tym, w jaki sposób osiągnąć ten cel. Musi to być miejsce kompleksowe i polifoniczne. To wyzwanie dla artystów, bo zostanie otwarty konkurs – opowiada Wierzcholska.

Czytaj więcej

Plus Minus

Marko Martin: Niemieckie elity nie rozumieją, że nie można wchodzić w układy z Rosją

Wielu członków elity politycznej Niemiec cały czas nie rozumie, że pakt Hitler-Stalin już nie obowiązuje. Nie rozumieją, że między Moskwą a Berlinem nie ma już terytoriów, które są wyłącznie kartą przetargową - mówi Marko Martin, niemiecki pisarz i publicysta.

Nazwiska ekspertów, o których mówi, znaleźć można w projekcie wykonawczym Domu Polsko-Niemieckiego. Tylko czy pojęcie „ofiary” nie mieści już w sobie wszystkich? – Być może to jedno z rozwiązań – komentuje historyczka.

Dlaczego Dom Polsko-Niemiecki i Fundacja „Pomnik Pomordowanych Żydów Europy” zajęły stanowisko, że pomnik nie może funkcjonować samodzielnie? – Moim zdaniem pomnik nie jest medium, przy pomocy którego rozwiązany zostanie problem małej wiedzy Niemców na temat historii okupowanej Polski. Aby wzbudzał empatię wobec ofiar i był czytelny, musi zostać osadzony w kontekście. W inny wypadku to będzie „zimna pamięć”. Poza tym realizujemy ideę Władysława Bartoszewskiego, zwracając się ku przyszłości, a więc tworząc miejsce spotkań i adresując projekt do młodych ludzi – odpowiada dr Wierzcholska, odnosząc się do apelu Floriana Mausbacha.