Bezprawnego wykorzystanie herbu - jakie roszczenia przysługują jednostce samorządu terytorialnego

Herb jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiatu, województwa) jest jednym z narzędzi umożliwiających jej identyfikację oraz wyróżnienie. Herb, który ze swojej natury jest oznaczeniem graficznym (rzadziej słowno-graficznym), ma charakter skrótowy i w zwięzłej formie może przekazywać odbiorcy komunikat dotyczący geografii, historii czy nawet wartości związanych z danym miejscem lub charakterystycznej dla niego gałęzi przemysłu.

Związek z obszarem geograficznym

Co istotne, ustanawianie herbu przez jednostki samorządu terytorialnego określone jest w przepisach powszechnie obowiązującego prawa. Zgodnie bowiem z art. 3 ust. 1 ustawy z 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach jednostki samorządu terytorialnego mogą ustanawiać, w drodze uchwały organu stanowiącego danej jednostki (np. rady gminy), własne herby, flagi, emblematy oraz inne insygnia i symbole. Herb, obok innych symboli samorządowych, może być więc wykorzystywany np. w oficjalnych pismach, urzędowych komunikatach oraz dla identyfikowania usług świadczonych przez miasto, np. w zakresie transportu. Jego wykorzystywanie informuje zatem o istnieniu związku z określonym obszarem geograficznym i administracyjnym.

Z powyższych względów herb jest oznaczeniem dobrze rozpoznawalnym przez lokalną społeczność również ze względu na powszechność jego wykorzystywania przy okazji realizacji przez jednostki samorządu terytorialnego ich ustawowych zadań. W ten sposób już tylko niewielki krok do uznania, że herb jest oznaczeniem posiadającym istotną wartość dla samorządu, którego ochrona leży w jego interesie.

Oznaczenie indywidualizujące

Zgodnie z art. 23 kodeksu cywilnego ochronie podlegają dobra osobiste osób fizycznych, np. cześć, nazwisko oraz wizerunek. Ze względu jednak na treść art. 43 kodeksu cywilnego również osoby prawne, w tym gmina, powiat oraz województwo (odpowiednio: art. 2 ust. 2 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, art. 2 ust. 2 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym oraz art. 6 ust. 2 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa), mogą zasadnie domagać się ochrony przysługujących im dóbr osobistych.

Już w wyroku z 14 września 1986 r. Sąd Najwyższy wskazał, że dobra osobiste osób prawnych powinny być rozumiane jako pewne wartości niemajątkowe, dzięki którym osoba prawna może funkcjonować zgodnie ze swym zakresem działań (sygn. II CR 295/86). Odwołując się do treści art. 23 kodeksu cywilnego, można uznać, że tak jak osoba fizyczna posiada nazwisko będące jej dobrem osobistym, tak osoba prawna, także jednostka samorządu terytorialnego, posiada np. nazwę oraz używane w obrocie oznaczenia ją indywidualizujące i identyfikujące (np. logotyp lub herb).

Powyższe wnioski znajdują potwierdzenie w orzeczeniach sądów. Dla przykładu, w wyroku z 24 września 2008 r. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że za istotne z punktu widzenia funkcjonowania osób prawnych dobra osobiste należy uznać szeroko rozumianą sferę identyfikacji osoby prawnej, dla której pierwszorzędne znaczenie ma nazwa oraz wykorzystywane przez nią znaki identyfikacyjne (sygn. II CSK 126/08).

Również w wyroku Sądu Najwyższego z 7 marca 2004 r. (sygn. I CKN 100/01) potwierdzono, że za dobro osobiste osoby prawnej można uznać znak w formie graficznej, którego osoba prawna używa do własnej identyfikacji. W szczególności sąd uznał, że takie graficzne oznaczenie osoby prawnej jest nośnikiem jej tożsamości w zewnętrznym odbiorze i, podobnie jak nazwa czy firma, stanowi dobro osobiste osoby prawnej.

Nie ma zatem przeszkód, aby uznać, że również herb, który identyfikuje jednostkę samorządu terytorialnego, stanowi przysługujące jej dobro osobiste zasługujące na ochronę. W wyroku z 19 maja 2008 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie potwierdził, że więź emocjonalna, jaka może łączyć osobę fizyczną z herbem stanowiącym własność jej rodziny, uzasadnia zakwalifikowanie herbu jako dobra osobistego w rozumieniu art. 23 k.c., a wykorzystywanie go przez inną osobę jako naruszenie tego dobra (za wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach, sygn. I ACa 1399/01). Jednocześnie, odnosząc się do powyższego stwierdzenia, Wojewódzki Sąd Administracyjny uznał, że herbu rodzinnego nie można traktować inaczej niż herbu gminy, a więc nie można odmawiać mu statusu dobra osobistego (sygn. III SA/Kr 49/08). Kontrowersyjne jest jednak, na ile jednostki samorządu terytorialnego uprawnione są do ustalania zasad oraz warunków wykorzystywania herbu (por. np. orzeczenia sądów administracyjnych o sygn. II OSK 1454/08 lub III SA/Kr 405/09).

Sposoby ochrony

Należy uznać, co znajduje potwierdzenie choćby w wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z 2 kwietnia 2009 r. (sygn. III SA/Kr 786/08), że w polskim systemie prawnym ochrona przyznana prawom do herbu może być realizowana na podstawie różnych przepisów prawnych, w tym art. 24 kodeksu cywilnego. W szczególności na podstawie tego przepisu, w wypadku gdy jednostka samorządu terytorialnego uzna, że osoba trzecia naruszyła jej dobra osobiste poprzez wykorzystanie herbu, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. Co ważne, w przypadku sporu sądowego to pozwany podmiot zobowiązany będzie do wykazania, że jego działanie nie było działaniem bezprawnym.

Jednostka samorządu terytorialnego może również żądać, aby osoba trzecia podjęła czynności, które są niezbędne do usunięcia skutków naruszenia prawa do herbu, w szczególności by złożyła oświadczenie o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie (np. samorząd może dochodzić zamieszczenia oświadczenia w prasie lokalnej). Tego typu roszczenie może być pożądane ze względu na naruszenie dobra osobistego służącego do identyfikacji jednostki samorządu terytorialnego w obrocie (a zatem kiedy wiele osób mogło się zetknąć z wykorzystaniem oznaczenia, które wskazuje na związek z określoną wspólnotą samorządową).

Dodatkowo nie można wykluczyć roszczenia jednostki samorządu terytorialnego o przyznanie przez sąd odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub, na jej żądanie, zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 448 kodeksu cywilnego). Należy jednak zauważyć, że w takiej sytuacji sąd będzie musiał ustalić nie tylko bezprawność działania, ale również winę sprawcy. Oceniając, czy w danej sprawie jednostce samorządu terytorialnego należy się zadośćuczynienie, sąd powinien ustalić m.in. stopień zawinienia sprawcy i jego zachowanie po dokonaniu naruszenia, ustalając zaś jego ewentualną kwotę, również motywy i skalę jego działania oraz poniesiony przez samorząd uszczerbek (tak np. Sąd Najwyższy, sygn. II CSK 126/08). Nie można również wykluczyć sytuacji, w której naruszenie dobra osobistego samorządu skutkować będzie poniesieniem przez niego wymiernej majątkowej szkody. Wówczas, na podstawie ogólnych zasad, samorząd będzie miał również prawo do dochodzenia odszkodowania od podmiotu, który naruszył przysługujące mu dobro osobiste.