NIK: marnowana szansa na postęp w zwalczaniu chorób cywilizacyjnych

Tworząc w 2010 r. nowe zasady funkcjonowania Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR), podkreślano szczególną wagę, jaką będą miały realizowane przez Centrum strategiczne programy badań naukowych, zgodnie z wytycznymi Krajowego Programu Badań. Program STRATEGMED był pierwszym takim programem, zatwierdzonym przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w czerwcu 2012 r. Celem głównym Programu jest uzyskanie zasadniczego postępu w zakresie zwalczania chorób cywilizacyjnych oraz medycyny regeneracyjnej na bazie wyników badań naukowych i prac rozwojowych prowadzonych w czterech obszarach: kardiologii i kardiochirurgii, onkolo,i neurologii i zmysłach oraz medycynie regeneracyjnej. Zadaniem programu jest stymulowanie wzrostu innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki (w takich obszarach, jak np. biotechnologia, inżynieria biomedyczna). Efektem ma być opracowanie i wdrożenie nowych metod profilaktycznych, diagnostycznych, leczniczych oraz rehabilitacyjnych.

Były cele, nie było priorytetów

W Programie zdefiniowano bazowe i docelowe wartości wskaźników poszczególnych celów szczegółowych oraz określono system zarządzania Programem. Nie określono jednak wskaźników stopnia realizacji celu głównego Programu dotyczącego efektów w zakresie leczenia i profilaktyki zdrowotnej. Program miał być monitorowany poprzez wskaźniki produktu, rezultatu oraz wpływu przyjęte dla celów szczegółowych, mimo że nie zachodził bezpośredni związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy celem głównym a celami szczegółowymi.

Minister Zdrowia miał nieznaczny udział w opracowaniu STRATEGMED, co wynikało z ustawy o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju. Ograniczało to skuteczność interwencji publicznej, tj. dokonanie znaczącego postępu w zwalczaniu chorób cywilizacyjnych. Program STRATEGMED nie odpowiadał wprost zdefiniowanym potrzebom przez Ministra Zdrowia w zakresie zwalczania chorób cywilizacyjnych.

Wartość Programu, przewidzianego do realizacji w latach 2012-2017, ustalono na poziomie 800 mln zł. W rzeczywistości do maja 2017 r. wydano niewiele ponad 40 proc. środków. Opóźnienia proceduralne przy zawieraniu umów skutkowały niezgodnym z przyjętym planem finansowym przekazywaniem środków publicznych na cele Programu. Ponadto w ramach programu doszło do nadmiernego rozproszenia środków przez ich podział bez wyraźnych priorytetów. W ocenie NIK oznacza to, że osiągnięcie zasadniczego postępu w zwalczaniu chorób cywilizacyjnych - celu głównego programu - będzie bardzo trudne lub wręcz niemożliwe.

Efektywność naukowców nie poprawi sytuacji pacjentów

Narodowe Centrum Badań i Rozwoju nie przestrzegało określonych w Programie ram czasowych i finansowych. Realizacja projektów wyłonionych w kolejnych trzech konkursach programu STRATEGMED została opóźniona w stosunku do założeń harmonogramu nawet o trzy lata (termin realizacji projektów z III konkursu upływa najwcześniej w I półroczu 2020 r. przy zakładanym w Programie terminie - I połowa 2017 r.).

Zdaniem NIK w takiej sytuacji trzeba rozważyć racjonalność dalszej realizacji programu. A przynajmniej dostosować harmonogra i plan finansowy programu STRATEGMED do zaistniałych okoliczności.

Nieadekwatnie do celu głównego określono dwa cele szczegółowe. Dotyczyły one stworzenia zespołów badawczych o silnej pozycji międzynarodowej oraz wzrostu pozycji międzynarodowej Polski w zakresie badań naukowych. Izba stwierdziła, że związek z celem głównym pośrednio miał jedynie trzeci cel - transfer know-how i nowych technologii w zakresie profilaktyki, diagnostyki, terapii i rehabilitacji z polskich instytucji naukowych do gospodarki.

Ponadto wskaźniki realizacji STRATEGMED nie odnosiły się bezpośrednio do poprawy warunków i skuteczności leczenia pacjentów w Polsce w zakresie chorób onkologicznych, kardiologicznych lub neurologicznych, a jedynie do efektywności naukowej zespołów badawczych.

Oceniając projekt Programu zwrócono uwagę, że było to pierwsze działanie w czterech obszarach nauki i praktyki medycznej (neurologii i zmysłów, onkologii oraz medycyny regeneracyjnej), jakie podejmowało potrzebę kompleksowego wspierania badań w Polsce na rzecz poprawy jakości życia osób z chorobami cywilizacyjnymi, wpisując się zarazem w cele polityki innowacyjności. W dokumencie nie dokonano jednak np. wyboru działań priorytetowych, wynikających z oceny istotnych potrzeb w zakresie profilaktyki i diagnostyki chorób. Zdaniem NIK, prawidłowo sformułowany program badawczy nt. profilaktyki i leczenia umożliwiłby poprawę stanu opieki medycznej poprzez wdrażanie efektów badań naukowych prowadzonych w ramach STRATEGMED.

Narodowe Centrum Badań i Rozwoju prawidłowo określiło system wyboru projektów oraz kryteria oceny wniosków o dofinansowanie i wyboru recenzentów, w programie STRATEGMED. Wprowadziło również procedury unikania konfliktu interesów dotyczące członków Komitetu Sterującego. Jednakże Centrum nie w pełni stosowało obowiązujące zasady oceny projektów oraz przyznawania dofinansowania.

Centrum nie prowadziło całościowego monitoringu realizacji STRATEGMED ani systematycznej ewaluacji Programu. Brak pełnych danych na temat postępów realizacji Programu, w tym danych pochodzących bezpośrednio z kontroli u beneficjentów, ograniczał możliwość prowadzenia kompleksowej analizy ryzyka Programu.

Za dużo swobody

W skontrolowanych przez NIK siedmiu projektach realizowanych w programie STRATEGMED (22 proc. ogólnej wartości dofinansowania założonego w Programie), w czterech ustalono naruszenia zasad wydatkowania, ewidencjonowania oraz rozliczania otrzymanego dofinansowania. Dodatkowo w jednym z nich stwierdzono również odstępstwa od rzeczowych założeń jego realizacji, które mogą skutkować niepełnym osiągnięciem założonych celów.

Narodowe Centrum Badań i Rozwoju wprowadziło i stosowało procedury pozyskiwania ocen merytorycznych wniosków konkursowych oraz raportów z realizacji projektów programu STRATEGMED. W ramach przyjętych procedur przestrzegano zasad obiektywizmu i bezstronności m.in. poprzez egzekwowanie deklarowania konfliktu interesów zarówno od ekspertów zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Natomiast NCBiR nie zawsze skutecznie egzekwowało od ekspertów sporządzanie pełnych, obejmujących wszystkie kryteria określone w ustawie o NCBiR, ocen wniosków składanych przez jednostki naukowe oraz inne podmioty zainteresowane udziałem w Programie.

NCBiR monitorowało realizację projektów na podstawie raportów okresowych oraz wniosków o płatność. Jednak stwierdzane przez ekspertów nieprawidłowości wynikające z przedkładanych raportów oraz formułowane przez nich rekomendacje kontroli merytorycznych, uwzględniających m.in. sposób i efekty prowadzonych badań, nie były przez NCBiR adekwatnie wykorzystywane. Zdaniem NIK, pionierski i jednocześnie pilotażowy charakter programu STRATEGMED, czynił z niego przedsięwzięcie podwyższonego ryzyka, wymagające większej aktywności kontrolnej. Tymczasem w ramach 48 kontroli przeniesionych przez NCBiR z roku 2016 na 2017 zaplanowano przeprowadzenie dwóch. W stosunku do projektów dofinansowanych w ramach I konkursu programu STRATEGMED Najwyższa Izba Kontroli uważa to za działanie spóźnione.

Co robić, żeby ratować

NIK wskazała co można zrobić, żeby uratować realizację programu STRATEGMED. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego powinien wspólnie z Ministrem Zdrowia zainicjować modyfikację programu STRATEGMED i monitorować jego realizację w ramach uprawnień nadzorczych. Rada Narodowego Centrum Badań i Rozwoju musiałaby dokonać modyfikacji tak, aby zapewnić spójność celu głównego z celami szczegółowymi oraz określić mierniki celu głównego programu STRATEGMED.

Dyrektor Naukowego Centrum Badań i Rozwoju powinien przeprowadzać systematyczną kontrolę projektów w programie STRATEGMED i dokonywać systematycznej ewaluacji Programu zgodnie z przyjętymi założeniami i w sposób adekwatny do zaistniałych potrzeb i zdiagnozowanych ryzyk. On też musi zapewnić dokonywanie przez ekspertów oceny wniosków i raportów zgodnie z otrzymanym zleceniem.

Z kolei kierownicy podmiotów realizujących projekty STRATEGMED muszą prowadzić badania naukowe zgodnie z przyjętymi w umowach założeniami, a także wydatkować środki z dofinansowania w Programie zgodnie z postanowieniami umowy oraz zasadami kwalifikowalności wydatków.

Zdrowie