Rafał Adamus: O rozliczeniach polityków

Konstytucja kwietniowa z 1935 roku stanowiła, że prezydent odpowiada jedynie przed Bogiem i historią. Druga Rzeczpospolita była wówczas w fazie państwa quasi-autorytarnego. Nie jest to zatem najlepszy wzór do naśladowania. Lepszym modelem, zarówno dla władzy jak i jej obywateli, jest zasada odpowiedzialności prawnej polityków. Przy czym chodzi tu o odpowiedzialność rzeczywistą, a nie tylko werbalną.

Czytaj więcej

Polityka

Sondaż: Jak Polacy oceniają rozliczanie przez rząd Donalda Tuska rządów PiS?

"Jak ocenia Pani/Pan rozliczanie przez rząd Donalda Tuska nieprawidłowości, do których doszło za rządów PiS?" - takie pytanie zadaliśmy uczestnikom sondażu SW Research dla rp.pl.

Naiwnością byłoby sądzić, że istnieją krystaliczne partie polityczne składające się wyłącznie z krystalicznych liderów i członków. Partie polityczne z natury rzeczy dążą do zdobycia i utrzymania władzy. Liderzy partyjni nie zawsze prowadzą czystą grę. Do każdej partii, a w szczególności partii władzy, dokleja się jakaś grupa osób, która upatruje w polityce okazji do szybkiego wzbogacenia się. Nie ma zatem kwestii czy nad politykami trzeba roztoczyć demokratyczną kontrolę. Temat osobistej odpowiedzialności i rozliczeń polityków, w ramach demokratycznej kontroli władzy, zawsze będzie aktualny. Pytanie brzmi: jak skutecznie polityków należy kontrolować i rozliczać?

Rozliczanie, czyli co?

W przestrzeni publicznej używa się określenia „rozliczanie polityków”. W odbiorze społecznym rozumienie „rozliczenia”, nawet ograniczonego do odpowiedzialności karnej, nie jest do końca ścisłe. Wystarczy przejrzeć dowolne polityczne forum dyskusyjne w Internecie aby zorientować się, jak wielu jego uczestników nie odróżnia środka zapobiegawczego jakim jest tymczasowe aresztowanie, uregulowane w kodeksie postępowania karnego, od kary pozbawienia wolności przewidzianej w kodeksie karnym. Być może jednak społeczne odczucie jest bliższe prawdzie, niż uporządkowane definicje prawne. Dla polityka, którego to dotyczy, większą traumą jest zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie (zwłaszcza gdy zatrzymanie ma miejsce w godzinach porannych, na oczach rodziny i sąsiadów) niż odbywanie kary pozbawienia wolności po zakończeniu długotrwałego procesu, w którym odpowiada on z wolnej stopy. Inaczej odbiera się sytuację, gdy dotychczasowy świat wali się w gruzy z zaskoczenia, a inaczej sytuację życiową, do której można się mentalnie i psychicznie przygotować. Z punktu widzenia polityków (czego materialne dowody można znaleźć w innych krajach) fakt skazania i odbycia kary pozbawienia wolności nie przeszkadza w powrocie do kariery politycznej. W sferze politycznej gorszą sankcją jest publiczne wykluczenie. Zatem nie zawsze represja karna objawiająca się w prawomocnym wyroku sądu karnego jest największym utrapieniem polityka.

Czytaj więcej

Sądy i trybunały

Małgorzata Manowska pod lupą śledczych. Chodzi o Trybunał Stanu

Prokuratura Krajowa prowadzi postępowanie sprawdzające ws. niezwołania posiedzenia pełnego składu Trybunału Stanu przez jego przewodniczącą Małgorzatę Manowską - dowiedziała się Interia.

Płaszczyzny odpowiedzialności

Należy odróżnić odpowiedzialność polityków za decyzje polityczne od odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu i od odpowiedzialności karnej. Decyzja polityczna ośrodka władzy publicznej, formalnie zgodna z prawem, może mieć nieporównywalnie daleko bardziej negatywne skutki niż jakiekolwiek, nawet najcięższe przestępstwo kryminalne. Decyzje polityczne, z uwagi na brak narzędzi prawnych do ich weryfikacji, stają do osądu wyłącznie przed trybunałami historii i moralności. Dlatego niezmiernie ważnym jest kogo obywatele wybierają w akcie wyborczym. Niestety na etapie demokracji medialnej większą szansę na wybór mają celebryci niż profesjonaliści.

Odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą tylko niektórzy politycy (piastujący najwyższe władze państwowe) z tytułu naruszenia konstytucji i ustaw. Dla tego typu rozliczeń polityków zostało przygotowane odpowiednie oprzyrządowanie prawne, ale w Polsce nie urodziła się praktyka konstytucyjna w zakresie rozliczeń polityków za delikty konstytucyjne. Głęboki cień w jakim pozostaje Trybunał Stanu nie oznacza, że politycy nie naruszają Konstytucji. Powstaje zatem pytanie, czy politycy władni do postawienia domniemanych sprawców naruszeń Konstytucji przed Trybunał Stanu są – jak to plastycznie określono w debacie sejmowej – „fujarami”? Trudno być tak surowym w ocenie kompetencji klasy politycznej. Zapewne kalkuluje ona, że łatwo byłoby rozkręcić Trybunał Stanu ale trudniej byłoby go zatrzymać

Złożonym problemem jest także zagadnienie odpowiedzialności karnej polityków. Odpowiedzialności polityków za przestępstwa nie można sprowadzić do wspólnego mianownika. Czym innym jest problem odpowiedzialności karnej za zdradę stanu. Czym innym jest odpowiedzialność karna za przestępstwo urzędnicze (słynny art. 231 kodeksu karnego, czyli „przekroczenie uprawnień”lub „niedopełnienie obowiązków”). Czym innym jest przestępstwo popełnione przez polityka w celu uzyskania korzyści majątkowej, w związku z piastowaną przez niego funkcją publiczną. Czym innym jest „zwykłe” przestępstwo kryminalne popełnione akurat przez polityka. W tej konkurencji możliwy jest „telefon do przyjaciela”. Polscy prezydenci (Aleksander Kwaśniewski i Andrzej Duda) ułaskawiali osoby prawomocnie skazane jak i nieprawomocnie skazane, ale należące do ich własnych rodzin politycznych. Co więcej, Pałac Prezydencki przeszedł nawet nieudaną próbę spełnienia funkcji biblijnego „miasta ucieczki”.

Czytaj więcej

Sądy i trybunały

Sprawa prezesa NBP. Manowska wyznaczy skład orzekający Trybunału Stanu

Trybunał Stanu jest odrębnym Trybunałem, ma samodzielne kompetencje, może też korzystać z rozproszonej kontroli konstytucyjnej - wskazuje adwokat Roman Nowosielski, były sędzia Trybunału Stanu.

Narracja o rozliczeniach

Kwestia rozliczeń polityków w dużej części jest elementem narracji politycznej. Murowanym kandydatem do każdej aktualnej listy przebojów w zakresie rozliczeń polityków jest „brukselska kilometrówka”. Istota czynu jest prosta do zrozumienia. Szczegóły wydają się być nawet zabawne. Niemniej jego znaczenie w skali innych tematów potencjalnych nadużyć władzy jest niewielkie.

W płaszczyźnie rozliczeń warto pamiętać, że wiele zachowań polityków, które należałoby kwalifikować jako przestępstwa, nie zostaje wykrytych. Z kolei w wypadku tych ujawnionych nie ma możliwości zdobycia miarodajnych dowodów, w znaczeniu procesowym, dla skazania winnego. Są także „grube” sprawy, które chroni narracja racji stanu. W tym kontekście można dyskutować o tajnych więzieniach CIA w Polsce. W początkach Trzeciej Rzeczypospolitej, w okresie zmian i transformacji ustrojowej, powstało wiele pytań o poprawność przeprowadzenia prywatyzacji majątku państwa. Państwo polskie było wtedy jednak bardzo słabe i nie radziło sobie ze zjawiskami niekiedy wręcz oburzającej niegospodarności. Ewangeliczna zasada „po owocach ich poznacie” nie działa w przypadku wymiaru sprawiedliwości. Na kwestii obecnych rozliczeń polityków ciąży zatem spora hipoteka wcześniejszej bezkarności.