Jak uchylano żelazną kurtynę

W rankingu najlepszych przedsiębiorstw i instytucji na „100 lat polskiej gospodarki" Międzynarodowe Targi Poznańskie uplasowałyby się bardzo wysoko. Przede wszystkim są jedną z najstarszych polskich marek. Pierwszy Targ Poznański w 1921 r. był oryginalnym polskim startupem, który nieustannie doskonalony, działa do dziś. A korzyści, które przyniosły krajowi MTP, nie sposób przecenić.

W 1918 r. sytuacja była klarowna: polski kapitał był słabo ukorzeniony, bo przegrywał z zaborcami. Dlatego w odrodzonej ojczyźnie targi wspierały rodzimych przemysłowców, fabrykantów i kupców i wykreowały polski przemysł narodowy.

W 1945 r. sytuacja była odwrotna: komunistyczne władze otrzymały z Moskwy polecenie, że należy wykarczować polski kapitał, fabrykantów i kupców, a przemysł i handel upaństwowić. Razem z poznańskimi targami, bo innych już w powojennej Polsce nie było. Zostały za Bugiem, za nową wschodnią granicą.

Ostatni dzień ostatnich wolnych targów przypadł w niedzielę 7 maja 1939 r. Były to XIX Międzynarodowe Targi Poznańskie. Uczestniczyło w nich 20 państw, przedwojenny rekord, i zwiedziło je ponad 200 000 osób, z czego większość po sejmowym przemówieniu ministra spraw zagranicznych Józefa Becka sprzed dwóch dni, który powiedział, że „My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest tylko jedna rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenną. Tą rzeczą jest honor".

Atmosfera tamtej imprezy była napięta. Nad niemieckim pawilonem powiewała butnie ogromna flaga ze swastyką, a w pawilonie Wolnego Miasta Gdańska na wielkim plastycznym planie miasta nie było Westerplatte. Targi zamykano uroczyście, a wystawcy, kontrahenci i goście umawiali się zwyczajowo za rok.

Kto wówczas przypuszczał, że następne międzynarodowe targi odbędą się dopiero za osiem lat, a w niepodległej Polsce – za 50. Przez te pół wieku, w ludowej Polsce, przyjdzie targom działać w atmosferze zimnej wojny, za żelazną kurtyną, na arenie największej w Europie wojny wywiadów. Targi były oczkiem w głowie Polaków, ale drzazgą w oku bezpieki i komunistycznych władz.

W czasie wojny tereny targowe, jedne z najpiękniejszych w Europie, zostały zniszczone w 80 proc. Ocalały tylko zewnętrzne mury hal. W lipcu 1945 r., bezpośrednio przed obradami konferencji poczdamskiej, Rada Narodowa Poznania podjęła uchwałę o odbudowie i reaktywacji Targów Poznańskich, które były instytucją miejską. Powołano Komisję Targów Poznańskich i zaczęto starania o uzyskanie zgody władz państwowych na organizację targów. W kwietniu 1946 r. Hilary Minc, szef Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, podjął uchwałę, że od 1947 r. corocznie organizowane będą Międzynarodowe Targi Poznańskie. Jesienią 1946 r. otwarto wystawę „Odzież i dom". Jednocześnie Biuro Targów Poznańskich organizuje polskie stoiska na kilku targach w Europie, między innymi w Paryżu i Lyonie, eksponując nasze skromne możliwości eksportowe i zapowiadając rychłe otwarcie międzynarodowych targów w Poznaniu.

Pierwsze po wojnie, 20. z kolei, Międzynarodowe Targi Poznańskie otwarto wiosną 1947 r. Wzięło w nich udział 1604 wystawców, w tym 108 zagranicznych z 12 krajów. Frekwencja zwiedzających była imponująca – 351 500 osób. Poznań liczył wtedy około 270 tys. mieszkańców. Intencją tych targów było przywrócenie nadziei na powrót do normalnego życia i międzynarodowych kontaktów. Nie było mowy o handlu, bo nasze możliwości eksportowe były znikome. W Poznaniu liczono, że MTP będą wspierały miasto. Dla Polaków zaś było to ważne wydarzenie ekonomiczne i polityczne, bo otwierało nas na świat.

W 1948 roku targi odwiedził Bolesław Bierut, prezydent RP, agent NKWD, który wpisał do księgi pamiątkowej: „Zarząd miasta Poznania pierwszy odbudował tradycję targów międzynarodowych w Polsce i przez to przyśpieszył niewątpliwie aktywizację naszych warsztatów i przedsiębiorstw. Jest to wielką zasługą m. Poznania i dowodem gospodarności Wielkopolan. Należy się im za to wdzięczność całego naszego społeczeństwa".

Niebawem wszystko okazało się mrzonką. Minister handlu i przemysłu Hilary Minc, jak na ironię syn zamożnego kupca, w czerwcu 1947 r. ogłosił bitwę o handel, czyli likwidację prywatnego handlu i drobnej wytwórczości. Prawie 80 proc. sklepów było wówczas prywatnych. Jednocześnie na arenie światowej zimna wojna weszła w niebezpieczną fazę. Targi traciły swój handlowy charakter. W 1949 roku tzw. kraje demokracji ludowej powołały do życia RWPG i załatwiały wszystkie umowy gospodarcze i handlowe. Targi nie były im do niczego potrzebne.

Zimną wojnę jako pierwszy zapowiedział Józef Stalin, który w lutym 1946 r. stwierdził, że „komunizm i kapitalizm nie mogą koegzystować". Jednocześnie zdecydował o wstrzymaniu wszelkiego handlu z Zachodem. Miesiąc później Churchill w Fulton, w USA, powiedział: „Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem w poprzek kontynentu opadła żelazna kurtyna". I zakończył tak: „Witamy Rosję na jej prawnie należnym miejscu wśród wiodących narodów świata".

Premier Wielkiej Brytanii doskonale wiedział, jaki układ polityczny podpisał ze Stalinem w Jałcie. Nie ulega przecież wątpliwości, że był jednym ze sprawców zimnej wojny i to on tę kurtynę spuścił. Również na poznańskie targi.

Tymczasem na MTP w 1950 r. powierzchnia wystawowa wzrosła trzykrotnie, do 59 000 mkw., w targach uczestniczyło 18 krajów, dziesięciokrotnie zmalała liczba wystawców krajowych – ledwie 170, firm zagranicznych było 259, natomiast liczba zwiedzających wzrosła do 1,1 mln. W tym samym tempie, w jakim władze starały się wygasić targi – rosła liczba chętnych, żeby je zobaczyć. Komunistyczny rząd, zaniepokojony tą ciekawością Polaków, zawiesił działalność MPT.

Po czterech latach przerwy, rok po śmierci Stalina, prezydium rządu podjęło uchwałę o urządzeniu XXIV MTP w lipcu 1955 r. Wysoka frekwencja zaskoczyła wszystkich: 24 państwa, 1551 wystawców, w tym 351 zagranicznych, i ponad 1,3 mln zwiedzających. Targi zwiedził Bierut, jako I sekretarz PZPR, co zapoczątkowało zwyczaj wizytowania MTP przez pierwszych sekretarzy. Był też, zaintrygowany fenomenem poznańskich targów, Michaił Susłow – sekretarz KC KPZR, później czołowy ideolog komunistyczny.

W 1956 r., w ostatnim dniu jubileuszowych XXV MTP, w Poznaniu wybuchło robotnicze powstanie. Pochód strajkujących skierował się na targi. Stefan Askanas, legendarny dyrektor targów, polecił otworzyć bramy. Wiedział, że zgodnie z prawem międzynarodowym obszar targów jest eksterytorialny, jak ambasady, czyli wyłączony z miejscowej jurysdykcji. Żadne służby państwowe nie miały prawa tam wejść, o czym poinformował odpowiednie służby. Manifestanci w milczeniu przeszli przez tereny targowe, niosąc transparenty, na których wypisano żądania: chleba i wolności, wyższych płac, wolnych wyborów, precz z okupacją sowiecką, precz z komunizmem. Wszystko obserwowali, fotografowali i filmowali zagraniczni dziennikarze i goście. Tego samego dnia filmy i zdjęcia dowieziono do Berlina Zachodniego, skąd zostały rozkolportowane na cały świat.

Następnego dnia Cyrankiewicz groził w Poznaniu, że każdemu, kto podniesie rękę na władzę ludową, władza tę rękę odrąbie. Nie przeszkodziło to Cyrankiewiczowi rok później, razem z nowym pierwszym sekretarzem Władysławem Gomułką, uroczyście otwierać kolejnych targów. Zresztą, jako wieczny premier, nie opuścił żadnej imprezy. Odtąd Gomułka z Cyrankiewiczem przyjeżdżali regularnie na otwarcia MTP. Pierwszy uprawiał politykę, drugi kupował luksusowe samochody.

Największym wydarzeniem w 1957 r. był pierwsza wystawa Stanów Zjednoczonych w Poznaniu. Dla Polaków odwiedzających ówczesne targi to był historyczny przełom. Przede wszystkim Amerykanie zbudowali własny pawilon wzorowany na kopule Fullera. Nowatorska, zachwycająca hala pokryta nylonem była bolesnym uderzeniem w siermiężny socjalizm. Przed pawilonem samochody, łodzie, żaglówki... Wewnątrz urządzono typowy amerykański dom z kompletnym wyposażeniem: nowoczesne meble, lodówki, piekarnik – wszystko lśniące, nawet toster. To standard dostępny dla amerykańskiego robotnika.