Może to mój głos zdecydował

Rozmowa z archiwum "Rz" z listopada 2005 roku.

W grudniu 1975 roku pozbawiono panią obywatelstwa radzieckiego i zmuszono do emigracji. Z jakim dokumentem opuszczała pani Związek Radziecki?

Natalia Gorbaniewska:

- Wyjechałam z Moskwy do Wiednia z wizą wyjazdową do Izraela. Z Wiednia już w 1976 roku przyjechałam do Paryża, gdzie dostałam status uchodźcy politycznego i związany z tym "dokument podróży". Żyłam z nim aż do tego roku.

A teraz ma pani paszport Rzeczypospolitej Polskiej. Jak do tego doszło?

O polskim obywatelstwie myślałam od dość dawna, jest o tym mowa w moim wywiadzie sprzed kilku lat dla "Moskiewskich Nowosti". Rozmawiałam też o tym z polskimi przyjaciółmi. Mirek Chojecki dał mi nawet spis niezbędnych dokumentów, które należy załączyć do podania. Ale wrodzone lenistwo sprawiło, że przez kilka lat jakoś nie mogłam się do tego zabrać. W ubiegłym roku, na bankiecie po wręczeniu Nagrody im. Giedroycia, redaktor naczelny "Rzeczpospolitej" Grzegorz Gauden przedstawił mnie prezydentowi Kwaśniewskiemu, który, gdy usłyszał moje nazwisko, powiedział coś w rodzaju: "Ach tak, oczywiście, wiem... ". I wtedy, niespodziewanie dla samej siebie - zwykle przydarza mi się raczej esprit d'escalier - powiedziałam: "Mam do pana prośbę". Wyglądało na to, że Kwaśniewski bardzo się ucieszył (w chwili rozmowy, jak się okazało, filmowała nas i pokazała potem telewizja). "Jaką? " - spytał. Ja na to: "Chciałabym mieć polskie obywatelstwo". "No to w czym problem? - odpowiada prezydent. - Proszę do mnie napisać."

Napisała pani do prezydenta?

Tak, po powrocie do Paryża napisałam list i w tym samym czasie spotkałam się ze starym znajomym - jeszcze z krakowskiej Konferencji Praw Człowieka w 1988 r. - Andrzejem Tarnawskim, polskim konsulem do spraw prawnych. Otóż on mi powiedział: "Nie, to wszystko załatwia się inaczej. Trzeba zgromadzić określone dokumenty". "No, ale czy list w czymś przeszkadza?" - zapytałam. Nie, mówi, nie przeszkadza. I w grudniu ubiegłego roku, kiedy mój list za pośrednictwem Jerzego Pomianowskiego dotarł do prezydenta, dokumenty miałam już przygotowane. Tymczasem z Kancelarii Prezydenta dzwonią do Tarnawskiego: "Czy mówi coś panu nazwisko Gorbaniewska " - "Mówi, mówi. Od 16 lat mówi...". Potem wszystko poszło zgodnie z powolną procedurą. W ostatniej chwili sprawę nieco popchnięto - Chojecki poprosił o to Barbarę Labudę - i 26 kwietnia tego roku dostałam polskie obywatelstwo, a w lipcu paszport i od razu z tym paszportem poleciałam do Warszawy na konferencję Studium Europy Wschodniej UW.

Od tej pory byłam jeszcze raz w Warszawie, potem z tym samym paszportem w Moskwie i teraz znowu przyjeżdżam do Warszawy, a wkrótce ponownie wybieram się do Moskwy. Z dokumentami uchodźcy od 1997 roku nie mogłam jeździć do Rosji, nie puszczali mnie Francuzi.

Jak czuje się poetka rosyjska z polskim paszportem?

Poetką rosyjską byłam z paszportem sowieckim, potem z uchodźczym, teraz z polskim. Jakie to ma znaczenie?

Brała już pani udział w głosowaniu? Wybierała pani posłów do Sejmu i prezydenta?

W czasie wyborów parlamentarnych byłam akurat w Moskwie i tam głosowałam. W wyborach prezydenckich dwukrotnie uczestniczyłam w Paryżu. I nie tylko w stu procentach spełniłam obowiązek obywatelski, ale, jak się okazało, głosowałam na zwycięzców: na Prawo i Sprawiedliwość i na Lecha Kaczyńskiego. Może to mój głos zdecydował?

Czy pani rodacy, Rosjanie, nie odnieśli się do pani decyzji o przyjęciu polskiego obywatelstwa niechętnie albo kwaśno?

Moi rosyjscy przyjaciele - zarówno paryscy, jak i ci, co mieszkają w Rosji -bardzo się ucieszyli. Co do rodaków w ogóle, to nie wiem. Ale już tylu Rosjan mieszka na całym świecie z obcymi paszportami, że wątpię, czy ktokolwiek przyjmie to niechętnie, chyba że tzw. patrioci. Ale to margines.

Czy łączą panią jakieś rodzinne związki z Polską? Czy tylko intelektualne i przyjacielskie?

Wszyscy mnie zawsze pytali: "Pewnie ma pani polskich przodków?". Nie, żadnych polskich przodków nie mam. Moje nazwisko, chociaż rosyjskie, pochodzi z Ukrainy, jest tam cudowna ikona Matki Boskiej Gorbaniewskiej. Za to od 1982 roku mam polskiego potomka. Mój wnuk Artur jest na pół Rosjaninem z domieszką krwi żydowskiej, w ćwierci Polakiem i w ćwierci Gruzinem. Jego babcia - łączniczka AK odsiedziała swoje dziesięć lat na Kołymie, po odbyciu wyroku wyszła za mąż za Gruzina, też byłego skazańca, a potem przywiozła go do Polski. Mama Artura i jej siostra urodziły się na Kołymie. A więc troje spośród czworga babć i dziadków Artura ma za sobą sowieckie więzienie. I to jest, jak sądzę, ważniejsze niż rachunek procentów krwi. Wnuka widuję regularnie: kiedy ja przyjeżdżam do Polski i kiedy on przyjeżdża do ojca, mojego starszego syna, do Paryża.

Ale, oczywiście, intelektualne i przyjacielskie związki z Polską narodziły się dużo wcześniej i to one ukształtowały mój stosunek do Polski.

Pani rodzina jest rozproszona po świecie?

Mam dwóch synów - Jarosław urodził się w 1961 roku, Josif w 1968 - i czworo wnuków. Starszy syn ma dwóch synów, młodszy - dwie córki. Starsi wnuk i wnuczka urodzili się z dala od ojców, ale widują się z nimi. Wnuczka z Moskwy już drugi rok z kolei przyjechała latem na wakacje do ojca, który mieszka z żoną i młodszą córką na francuskiej prowincji, w Périgord Noir, na skraju lasu. A starszy wnuk przyjeżdża do nas co roku, już od dawna. Z synowymi - mam na myśli nie tylko te formalne, ale wszystkie cztery matki moich wnuków - mam świetne stosunki. Kocham je wszystkie - i rosyjską Dusię, córkę mojego przyjaciela z młodości, wspaniałego poety Stanisława Krasowickiego, i Polkę Danutę, urodzoną na Kołymie, i obie Francuzki - Marie i Elsę. Elsa na dodatek jest jeszcze pół Hiszpanką, jej matka urodziła się w rodzinie hiszpańskich uchodźców.

Wiktor Woroszylski ułożył antologię "Moi Moskale". Gdyby pani miała wydać antologię "Moi Polacy", kto by się w niej znalazł?

Tłumaczyłam wielu polskich poetów - jeśli zacznę teraz wymieniać, na pewno o kimś zapomnę. Dlatego wymienię tylko kilku najważniejszych. Przede wszystkim sam Wiktor Woroszylski, ale on tłumaczył mnie więcej i lepiej. Czesław Miłosz - jego tłumaczyłam dużo, moim głównym osiągnięciem pozostaje przekład "Traktatu poetyckiego". Zbigniew Herbert - chociaż tłumaczyłam go całkiem niewiele, Stanisław Barańczak (przetłumaczył jeden mój wiersz - tylko jeden, ale za to jak!). Jarosław Marek Rymkiewicz. Jacek Kaczmarski. Krzysztof Kamil Baczyński, zaledwie jeden wiersz, ale to był mój pierwszy udany przekład polskiej poezji. I - last but not least - Cyprian Kamil Norwid.

Z jakimi polskimi pismami czy instytucjami kulturalnymi czuje się pani najbardziej związana?

Z "Nową Polszą", rzecz jasna. Jestem członkiem redakcji i kolegium redakcyjnego tego pisma - tłumaczę, sama piszę i redaguję cudze teksty i przekłady. Z "Kartą", którą znam jeszcze z czasów, gdy ukazywała się w podziemiu, a teraz kontynuuję związki z Ośrodkiem Karta, tak jak w Rosji z "Memoriałem". Polskich gazet nie czytam, z wyjątkiem "Plusa Minusa" raz na tydzień, dzięki temu, że mi przysyłacie, za co jestem bardzo wdzięczna.

Chciałam wrócić na chwilę do przeszłości. Do tej ósemki protestujących w 1968 roku na placu Czerwonym przeciwko inwazji na Czechosłowację. Wiem, że Wiktor Fajnberg, tak jak pani, został poddany przymusowemu leczeniu psychiatrycznemu. Łarisa Bogoraz, Paweł Litwinow, Wadim Delone, Konstantin Babicki i Władimir Driemluga dostali kilkuletnie wyroki. Kto z nich żyje do dziś? Jak się potoczyły ich dalsze losy?

Poza mną żyją jeszcze cztery osoby: Wiktor Fajnberg - mieszka w Paryżu, zajmuje się walką przeciw wojnie w Czeczenii i pomocą dla czeczeńskich uchodźców, łączy nas tkliwa przyjaźń. Troje mieszka w Ameryce: Tatiana Bajewa, Paweł Litwinow i Władimir Driemluga - o nich nic teraz nie wiem.

Czy spisała pani swoje wspomnienia z psychuszki, czy wolała pani więcej do tego nie wracać?