Maciej Strzembosz: Partie wodzów czy kiboli

Demokracja wymaga posiadania szanowanych instytucji i ich poszanowania. Wymaga rozumienia, że w dłuższej perspektywie instytucje są ważniejsze od indywidualnego przywództwa. Instytucje i to, co nazywamy świadomością instytucjonalną, zapewniają stabilność trwania w systemie, w którym z zasady horyzont trwałości wyznacza kadencja wyborcza. Instytucje są także kluczowe w budowaniu konsensusu, a zwłaszcza obszarów racji stanu, które powinny być nienaruszalne, niezależnie od wyników wyborów.

Część z tych obszarów to rodzaj oczywistej, choć niekoniecznie spisanej umowy społecznej. Część zapisana jest w okrągłych i niezobowiązujących przepisach konstytucyjnych. Żyjemy w Polsce, jesteśmy Polakami poprzez obywatelstwo, a niekoniecznie więzy krwi, chcemy żyć w państwie niepodległym, dobrze funkcjonującym i dostatnim.

Niski szacunek

Realizacja tych postulatów, droga dochodzenia do ogólnych, zrozumiałych samo przez się celów z założenia podlega weryfikacji wyborczej, ale one same nie powinny być podważane, tak jak nie powinno być podważane samo istnienie instytucji niezbędnych do osiągnięcia tych celów. Tyle teoria.

Czytaj więcej

Publicystyka

Maciej Strzembosz: Szok systemowy

Jeżeli PiS wygra wybory, samorządowcy będą głównym pretendentem do odebrania im władzy.

W praktyce, zwłaszcza w Polsce, szacunek do instytucji jest niebywale niski, a potrzeba chodzenia na skróty wydaje się wybitnie zakorzeniona w społeczeństwie, niemal wmontowana w nasze DNA po ponad stuleciu zaborów i prawie pół wieku komunizmu. Swoje dołożył też stan wojenny, gdzie z istoty konspirowania wynikała atomizacja niepodległościowego wysiłku i gdzie każdy z jako takim instynktem przywódczym był sobie sam sterem, żeglarzem i okrętem.

Efektem tego wszystkiego jest fenomen partii wodzowskich przy deficycie prawdziwych wodzów. Co druga partia zakładana w ostatnich latach ma w nazwie nazwisko założyciela, a dwie główne siły polityczne, PiS i KO, mogą służyć za podręcznikowe przykłady złego wpływu partii wodzowskich na praktykę demokratyczną. Są też dowodem na niedojrzałość polskiej demokracji, która nie potrafiąc wybudować instytucji działających na rzecz konsensusu społecznego, zastąpiła je wszechwładzą i nieomylnością partyjnych przywódców.

Nie jest to wyłącznie nasz problem – wystarczy przypomnieć wstrząsy w amerykańskiej, a więc stabilnej demokracji, wywołane przez zapędy wodzowskie Donalda Trumpa. Ale nasze doświadczenie jest szczególnie dojmujące. Albowiem w partiach wodzowskich osobista nienawiść liderów przekłada się na zatrucie całych segmentów życia społecznego. Gdy jest to nienawiść liderów partii dominujących, zainfekowane zostaje całe społeczeństwo. W normalnej demokracji nienawistnik jest jak najszybciej usuwany, bądź izolowany, bo oparcie polityki na nienawiści nie pozwala zdobywać większości, ani efektywnie rządzić. Prowadzi też do intelektualnego wyjałowienia, gdyż w partiach wodzowskich, jeśli nie zgadzasz się z liderem, to nie jest to debata programowa, lecz zdrada. Lojalność wobec celów ideowych zastępuje lojalność osobista, a program staje się funkcją użytkową na rzecz wyborów, a nie zestawem idei wyrażającym społeczne pragnienia i aspiracje.

Zestaw poglądów panujących w obecnej Koalicji Obywatelskiej ma się nijak do deklaracji ideowej powstającej Platformy Obywatelskiej. Osobista ewolucja Donalda Tuska, przesuwającego się konsekwentnie na lewo, sprawiła, że cała partia, chcąc nie chcąc, musiała się zmienić, podczas gdy w sytuacji silnych, dominujących i utrwalonych instytucji to Donald Tusk musiałby zmienić partię.

Supremacja woli

Jeszcze gorzej rzecz wygląda w wypadku Prawa i Sprawiedliwości. Jarosław Kaczyński twórczo wykorzystał poglądy swego mistrza, Stanisława Ehrlicha, o supremacji woli politycznej nad instytucjami, utożsamiając wolę suwerena ze swoją własną, a interes państwa z interesem swej partii. Zaklęcia o służebności, skromności, sprawiedliwości i przestrzeganiu prawa w praktyce stały się zaklęciami właśnie, propagandowymi usprawiedliwieniami dla łamania wszelkich możliwych zasad.

Zatrute przez partie wodzowskie społeczeństwo nie wybiera już między konkurującymi programami rozwoju Polski, lecz między obozami przywódców. Życie polityczne zaczyna przypominać realia kiboli w piłce nożnej. Są kluby, które się nienawidzą, a jak grają np. w europejskich pucharach, ma mniejsze znaczenie, byleby wygrywali ze znienawidzonym rywalem zza miedzy. Zawodnik odchodzący z drużyny jest zdrajcą, a przychodzący po transferze – natychmiastowym bohaterem, nawet jeśli w ostatnim meczu opluł sędziego i złamał koledze nogę.

Z tego chocholego tańca nie ma dobrego wyjścia. W nadchodzących wyborach znów będziemy tańczyć jak nam zagrają, a stawka jest niesłychana. Do bram Europy przyszła wojna, perspektywy gospodarcze całego regionu, opierane przez lata na taniej energii z Rosji, nie wyglądają dobrze, kończą się też źródła wzrostu opartego na pracowitości i przedsiębiorczości Polaków; dla dalszego rozwoju niezbędne byłoby wsparcie instytucji, których albo nie mamy, albo nie szanujemy.