Tomasz Klimo o reformie sądownictwa: W Europie jesteśmy średniakami

Każda kolejna reforma oddala nas od sprawnych sądów lub dotyczy spraw dla sprawności postępowania zupełnie nieistotnych.

Stron nie interesują kolejne polityczne przepychanki pogarszające kondycję wymiaru sprawiedliwości ani kolejne odsłony wojny „sędziowskich dołów" z „sędziowskimi pałacami". Interesuje je uzyskanie właściwego rozwiązania sporu w rozsądnym terminie.

Ani kij, ani marchewka

Tezę o braku sprawności polskich sądów powtarzają politycy, ale też niestety prawnicy, gdy trzeba szybko znaleźć odpowiedź na demagogiczne, a tak lubiane przez dziennikarzy pytanie: „czyli uważa pan/pani, że polskie sądy są świetne i nie trzeba zmieniać?" Pytanie to powoduje, że rozmówca po gorączkowych poszukiwaniach, co by ewentualnie o sądach złego powiedzieć, rzuca: „szybkość postępowania pozostawia wiele do życzenia".

Tymczasem polskie sądy pod względem sprawności postępowania należą do europejskich średniaków. Nie jest tak, jak mawiają z lubością politycy, że „polskie sądy są najgorsze w Europie". Wiele jednak można jeszcze zrobić, by usprawnić ich pracę.

Problem sprawności postępowania zamyka się w trzech liczbach: 16 milionów, 10 tysięcy, 24 godziny. Spraw w sądach jest ok. 16 mln, orzeczników mogących je rozpoznać ok. 10 tys., a doba ma tylko 24 godziny. Oczywiście to uproszczenie, ale moim zdaniem oddaje problem.

Sprawność postępowania można więc osiągnąć albo poprzez poprawę wydajności pracy, zwiększenie liczby pracowników lub ograniczenie ilości pracy. Jednym ze sposobów jest ograniczenie kognicji.

Wielu autorów zwraca uwagę, że polskie sądy obciąża zbyt wiele zbyt drobnych spraw, którymi mogłyby się zająć inne podmioty bez uszczerbku dla konstytucyjnych praw obywateli.

Proponują też wprowadzenie sądów pokoju. Pozwoliłyby odciążyć zawodowych sędziów od spraw niewymagających wysokich kwalifikacji prawniczych, a także zapewnić szerszy niż dotychczas udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Mogłyby się zająć wieloma sprawami rozpoznawanymi obecnie w postępowaniu cywilnym uproszczonym lub wykroczeniowym. Oczywiście rozważenia wymaga kwestia kosztów takiego przedsięwzięcia, warto jednak podjąć tę rozmowę.

W naszych warunkach kwestia wydajności pracy sędziów sprowadzana jest niestety do nadzoru sprawowanego mocno archaiczną metodą kija i marchewki. Spór dotyczy tylko tego, kto będzie dzierżył kij i rozdawał marchewkę. Metoda nie wydaje się skuteczna, sędzią powinien być bowiem ktoś, kto kija się nie przestraszy, a na marchewkę nie połasi.

I tu przechodzimy do kolejnej tezy polityków. „Sędziów w Polsce jest za dużo", mawiają, i na dowód przedstawiają statystykę obrazującą liczbę sędziów na 100 tys. mieszkańców. Nie rozumiem, co ta statystyka ma pokazywać. Żeby miała sens, tych 100 tys. mieszkańców musiałoby wnosić dokładnie tyle samo spraw, tego samego rodzaju i rozstrzyganych według tej samej procedury.

Trzeba jasno powiedzieć: polskie sądy nie rozpoznają sprawnie wszystkich spraw. Referat cywilisty w sądzie rejonowym waha się od 500 do ponad 1000 spraw. Sędzia oprócz przewodniczenia rozprawie, wydania wyroku i napisania uzasadnienia musi jeszcze sprawdzić braki formalne, rozstrzygnąć wnioski o zwolnienie od kosztów, napisać np. zlecenie dla biegłego itd. Oczywiście wiele z tych zadań można powierzyć innym pracownikom sądów, ale tych nie ma albo nie są w stanie ich wykonać, bo brak im niezbędnej wiedzy. Ustawodawca przyznał szerokie kompetencje referendarzom sądowym, jednak za kompetencjami nie poszły dodatkowe etaty. W efekcie np. w wydziale liczącym siedmiu sędziów jest tylko dwóch referendarzy nieradzących sobie z nadmiarem zadań.