4. Przedmiot i wysokość zadatku
Jak wskazano powyżej, zadatek może mieć wyłącznie postać pieniężną lub rzeczy oznaczonych co do gatunku. Rzeczy oznaczone co do tożsamości nie mogą stanowić przedmiotu zadatku, bowiem nie jest możliwe skuteczne żądanie zwrotu dwukrotności rzeczy o charakterze indywidualnym. Jeżeli chodzi o wysokość zadatku, to nie została ona ustawowo określona i podlega w związku z tym zasadzie swobody umów.
Niemniej jednak przyjmuje się, że zadatek powinien mieć taką wartość minimalną, która faktycznie mobilizuje kontrahentów do wykonania umowy, zaś maksymalna wysokość nie może wykraczać poza praktyczne granice zadatku, a zatem nie może być tak duża, że stanowi niemal spełnienie całego świadczenia. W praktyce przyjmuje się, że zadatek powinien sięgać do połowy wartości świadczenia głównego.
5. Chwila wręczenia zadatku
Zastrzeżenie zadatku ma charakter realny, co oznacza, że dla jego skuteczności konieczne jest fizyczne wręczenie/wydanie zadatku drugiej stronie. Zadatek zostaje wręczony przy zawarciu umowy. Przyjmuje się, że zadatek może być również wręczony w czasie niedługim po zawarciu umowy, a także przed jej zawarciem, ale wówczas w umownej klauzuli dotyczącej zadatku konieczne jest wskazanie, że np. określona suma (bądź rzeczy oznaczone co do gatunku) wręczona drugiej stronie np. w przed dzień zawarcia niniejszej umowy, tj. dnia (...) r., stanowi zadatek albo określona suma tytułem zadatku zostanie wręczona drugiej stronie w terminie np. 3 dni roboczych od zawarcia niniejszej umowy.
Pamiętaj!
Jeżeli strony nie określą w umowie innej chwili wręczenia zadatku w sposób wskazany powyżej, przyjmuje się, że zastrzeżenie zadatku nie jest skuteczne, jeżeli przedmiot zadatku nie został wydany przy zawarciu umowy. Zadatek wręczany przy zawarciu umowy wymaga potwierdzenia jego przyjęcia przez drugą stronę, np. w formie pokwitowania, które będzie stanowić załącznik do umowy.
Przykład zastrzeżenia zadatku w umowie
1. Strony umowy postanawiają, że najpóźniej w dniu następnym po zawarciu niniejszej umowy zostanie dana przez stronę X na rzecz strony Y kwota (...) zł (słownie (...) złotych) tytułem zadatku w ramach niniejszej umowy przedwstępnej sprzedaży samochodu, oznaczonego w § (...) niniejszej umowy.
2. Określony w ust. 1 przedmiot zadatku zostanie przelany na konto strony Y, którego dane znajdują się w załączniku Nr (...) do niniejszej umowy. Chwilą zapłaty zadatku będzie chwila uznania na koncie strony Y.
3. Strony postanawiają, że w razie niewykonania umowy przez stronę X, strona Y może bez wyznaczania terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, zaś w razie niewykonania umowy przez stronę Y, strona X może bez wyznaczania dodatkowego terminu od umowy odstąpić i żądać zwrotu zadatku w podwójnej wysokości.
4. Strony postanawiają, że w razie wykonania umowy, tj. zawarcia umowy przyrzeczonej, zadatek zostanie zaliczony na poczet ceny sprzedaży samochodu.
5. W przypadku rozwiązania umowy albo niewykonania umowy z przyczyn, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi oraz niewykonania umowy z przyczyn, za które odpowiedzialność ponoszą obie strony, zadatek podlega zwrotowi, zaś obowiązek zwrotu sumy dwukrotnie wyższej odpada.
III Zaliczka
Zaliczka, podobnie jak zadatek, jest dodatkowym postanowieniem umownym; należy jednak pamiętać o różnicach pomiędzy zadatkiem a zaliczką i w zależności od skutków, jakie ma wywołać wręczenie określonej kwoty pieniędzy przy zawarciu umowy ? prawidłowo posługiwać się pojęciem bądź zadatku bądź zaliczki (patrz tabela 16).
Zaliczka jest instytucją niezdefiniowaną w KC, wypracowaną przez praktykę w obrocie pomiędzy kontrahentami. Znajduje ona jednak wprost zastosowanie ustawowe przy takich umowach jak umowa kontraktacji (art. 622, 626 § 2 KC), zlecenia (art. 743 KC), agencyjna (art. 763 KC), komisu (art. 771 KC).
Istotą zaliczki jest częściowe (ułamkowe) spełnienie świadczenia głównego (zwykle zapłaty wynagrodzenia albo zapłaty ceny) przed upływem terminu do spełnienia go w całości. Szczególnie ważne przy umowach sprzedaży jest, czy dana kwota pieniężna ma charakter zaliczki czy zadatku. Ma to kluczowe znaczenie w sytuacji, gdy umowa nie dochodzi do skutku.
Co do zasady, w przypadku zaliczki, gdy umowa nie dochodzi do skutku, strona która zaliczkę otrzymała, zobowiązana jest ją zwrócić. Jeżeli wykonanie umowy nie dochodzi do skutku, zaliczka podlega zwrotowi jako świadczenie nienależne.
W przypadku zadatku jest inaczej: w przypadku niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować albo żądać zwrotu zadatku w podwójnej wysokości, jeżeli sama go dała.
Strony oczywiście mogą w umowie zmodyfikować podstawową instytucję zaliczki, postanawiając, np. że w przypadku wypowiedzenia umowy z winy drugiej strony zaliczka nie podlega zwrotowi. Tak skonstruowana zaliczka ma wówczas charakter również pewnego rodzaju sankcji.
Pamiętaj!
Różnice co do skutków zaliczki i zadatku w razie niewykonania umowy wynikają z istoty obu instytucji. Zadatek pełni funkcję motywującą stronę do wykonania umowy i w tym sensie stanowi pewne zabezpieczenie jej wykonania, zaś zaliczka jest jedynie częściowym spełnieniem świadczenia głównego przed ostatecznym wykonaniem umowy. W związku z tym, że skutki zaliczki i zadatku w razie niewykonania umowy są zasadniczo różne i wiążą się z odmiennymi dolegliwościami dla strony, która nie wykona umowy, rozważ każdorazowo podczas egzaminu, czy dla klienta korzystniejsze jest ustalenie zaliczki czy zadatku w danej sytuacji.
Formułując postanowienie umowne dotyczące zaliczki, wskaż:
1) wyraźnie, że dane częściowe spełnienie świadczenia odbywa się tytułem zaliczki;
2) przedmiot i wysokość zaliczki;
3) sposób jej przekazania, np. na określony rachunek bankowy (wówczas należy wskazać, że zaliczkę uznaje się za wpłaconą z chwilą obciążenia rachunku strony Y albo uznania na rachunku strony X)/wręczenie przy zawarciu umowy (wówczas należy określić, że wręczenie to odbyło się za pokwitowaniem, które to pokwitowanie stanowi załącznik do umowy);
4) chwilę przekazania zaliczki, np. zaliczka zostaje przekazana przy zawarciu umowy albo zaliczka zostanie przekazana na konto strony Y najpóźniej w terminie jednego dnia od zawarcia niniejszej umowy;
5) skutki przekazania zaliczki, które – co do zasady – polegają na tym, że w przypadku niewykonania umowy zaliczka podlega zwrotowi, zaś w przypadku jej wykonania zaliczka zostaje zaliczona na poczet świadczenia głównego. Strony mogą powyższe kwestie, dotyczące skutków zaliczki, uregulować odmiennie.
Przykład postanowienia umownego dotyczącego zaliczki
1. Strona X zobowiązuje się do zapłaty na rzecz strony Y kwoty (...) zł (słownie (...) złotych) tytułem zaliczki najpóźniej w terminie jednego dnia od zawarcia niniejszej umowy.
2. Zapłata nastąpi na rachunek bankowy, którego dane stanowią załącznik Nr (...) do umowy.
3. Chwilą zapłaty zaliczki jest chwila uznania na rachunku strony Y.
4. Zaliczka podlega zaliczeniu na poczet ceny sprzedaży określonej w § (...) niniejszej umowy.
5. W przypadku rozwiązania umowy na skutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności, zaliczka podlega zwrotowi.
IV Kara umowna
Kara umowna stanowi dodatkowe zastrzeżenie umowne, służąc prawidłowemu wykonaniu umowy. Jej istota wyrażona jest w treści art. 483 § 1 KC. Można mianowicie zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. W związku z tym kara umowna pełni funkcję surogatu odszkodowania, jednak różni się do klasycznego odszkodowania tym, że zobowiązanie do jej zapłacenia w określonej w umowie kwocie następuje automatycznie w sytuacjach określonych w umowie i nie wymaga od strony udowadniania wysokości poniesionej szkody.
Kara umowna może być zastrzeżona właściwie w każdej umowie nazwanej, nienazwanej, zarówno w umowie rezultatu, jak i starannego działania. Trzeba jednak każdorazowo mieć na uwadze charakter i cel danej umowy, żeby w sposób optymalny określić przypadki nienależytego wykonania danego zobowiązania.
Na potrzeby egzaminu należy pamiętać, że:
- można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej (art. 483 KC),
- w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.
Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana (art. 484 KC).
Pamiętaj!
Kara umowna ma zastosowanie wyłącznie do zobowiązań niepieniężnych. W przypadku niewykonywania zobowiązań pieniężnych zastosowanie znajduje instytucja odsetek za zwłokę. Nigdy nie wprowadzaj w zakresie tego samego zobowiązania jednocześnie sankcji odsetek i kary umownej, bowiem są to wzajemnie wykluczające się instytucje.
Formułując postanowienie umowne w zakresie kary umownej, należy określić:
1) zobowiązanie lub pojedyncze obowiązki w ramach danego zobowiązania, których niewykonanie lub nienależyte wykonanie skutkuje obowiązkiem zapłaty kary umownej, a zatem należy określić tytuł do zapłaty kary umownej. Należy przy tym mieć na uwadze, że zobowiązanie główne jednej strony może mieć, co prawda, charakter pieniężny, co do którego nie można wprowadzić kary umownej, ale w zakresie zobowiązań dodatkowych tej strony, o ile mają charakter niepieniężny, takie wprowadzenie jest możliwe, np. obowiązek zapłaty wynagrodzenia za wykonanie dzieła nie może być zabezpieczony karą umowną, ale już co do obowiązku udzielenia wskazówek przez zamawiającego może zostać przewidziana kara umowna;
2) wysokość kary umownej. Co do zasady, kara umowna powinna być określona poprzez podanie konkretnej kwoty pieniężnej, dopuszcza się również określenie kary umownej poprzez opisanie sposobu jej obliczenia;
Wskazówka
Na potrzeby egzaminu wybieraj najprostsze rozwiązania. Jeżeli zatem z treści zadania nie wynika nic innego, to karę umowną należy określić procentowo lub kwotowo w stosunku do wartości całego zobowiązania.
3) w jakich sytuacjach niewykonania lub nienależytego wykonania umowy będzie miała zastosowanie kara umowna. Strony bowiem mogą przewidzieć, że tylko w określonych sytuacjach niewykonania lub nienależytego wykonania umowy będzie zachodził obowiązek zapłaty kary umownej oraz do każdego z rodzajów niewykonania lub nienależytego wykonania umowy strony mogą przewidzieć odmienne wysokości kary umownej;
4) wzajemną relację kary umownej z odszkodowaniem na zasadach ogólnych. Wskazać należy, czy uprawnienie do żądania zapłaty kary umownej wyłącza prawo do żądania odszkodowania przenoszącego wartość kary umownej na zasadach ogólnych czy też go nie wyłącza. Treść tejże klauzuli należy uzależnić od tego, na zlecenie której strony umowa zostaje sporządzona.
Pamiętaj!
Jeżeli stronie ma przysługiwać uprawnienie do żądania odszkodowania przenoszącego wysokość kary umownej, to wówczas obligatoryjnie powinno być takie zastrzeżenie wyartykułowane w umowie. Brak takiego postanowienia powoduje niedopuszczalność żądania odszkodowania ponad karę umowną, nawet jeśli szkoda powstała z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy istotnie przewyższa wysokość kary umownej.
Wskazówka
Redagując postanowienie dodatkowe w zakresie kary umownej, oddzielnie opisz zasady naliczania kary umownej za niewykonanie zobowiązania i oddzielnie za nienależyte wykonanie zobowiązania. Służy to przejrzystości i lepszej spójności umowy, a także jest logiczne, bowiem niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy są okolicznościami wzajemnie się wykluczającymi, tzn. nie mogą nastąpić łącznie. Dochodzić można kary umownej albo za niewykonanie zobowiązania, albo za jego nienależyte wykonanie. Znajduje to potwierdzenie w orzecznictwie SN (np. w uchw. SN z 18.7.2012 r., III CZP 39/12, OSNC 2013, Nr 2, poz. 17).
Przykład zastrzeżenia kary umownej na przykładzie umowy najmu samochodu
1. Najemcy przysługiwać będzie prawo obciążenia wynajmującego następującymi karami umownymi:
a) za każdy dzień opóźnienia w wydaniu samochodu w stosunku do ustalonego terminu (...)% wartości miesięcznej ceny najmu samochodu;
b) za każdy dzień opóźnienia w dostarczeniu samochodu zastępczego (...)% wartości miesięcznej ceny najmu samochodu;
c) (...)% wartości miesięcznej ceny najmu samochodu w przypadku wypowiedzenia umowy z przyczyn, za które winę ponosi druga strona.
2. Wynajmującemu przysługiwać będzie prawo obciążenia najemcy karą umowną za nienależyte wykonanie umowy w wysokości (...)% miesięcznej ceny najmu za każdy dzień opóźnienia w zwrocie samochodu.
3. Kary umowne wskazane w ust. 1 podlegają sumowaniu, a naliczenie kary umownej z tytułu wypowiedzenia określonego w ppkt c) nie wyłącza naliczenia kary umownej z tytułu opóźnienia określonego w ppkt a) lub b).
4. W przypadku zwłoki w zapłacie ceny najmu przez najemcę wynajmującemu przysługują odsetki ustawowe.
5. Strony zastrzegają prawo do dochodzenia odszkodowania za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy przenoszącego wysokość określonych w umowie kar umownych na zasadach ogólnych.
Z czego najlepiej się uczyć
- Pakiet: Egzaminy Prawnicze Ministerstwa Sprawiedliwości 2020. Tom 1–3, 2019 r.
- Aplikacja od ogółu do szczegółu. Akty normatywne w pigułce, A. Heliosz, 11. wyd. 2020 r.
- Umowy gospodarcze w przykładach i wzorach, A. Kurczuk-Samodulska, K. Kuszlewicz, 5. wyd. 2019 r.
- Prawo gospodarcze i spółek, dr J. Ablewicz, K. Czajkowska-Matosiuk, 4. wyd. 2018 r.
- Apelacje z prawa gospodarczego na przykładach i wzorach, J. Gręndzińska, M. Rydlichowski, dr D. Wetoszka, 2. wyd. 2018 r.
- Pozwy z prawa gospodarczego na przykładach i wzorach, J. Gręndzińska, M. Rydlichowski, dr D. Wetoszka, 2. wyd. 2018 r.
- Prawo gospodarcze. Podręcznik dla aplikantów, dr D. Wetoszka, 2018 r.
- Kodeks spółek handlowych. Orzecznictwo Aplikanta, 7. wyd. 2019 r.
- Kodeks spółek handlowych. Komentarz, red. prof. Z. Zwara, 3. wyd. 2020 r.
- EDYCJA handlowa. Kodeks spółek handlowych. Krajowy Rejestr Sądowy. Prawo upadłościowe. 10 innych aktów prawnych, 32. wyd. 2020 r.
- System Oznaczeń Kodeksowych, czyli jak pracować z kodeksami i pisać pisma procesowe, 2. wyd. 2019 r.
