Wiesław Chrzanowski w sidłach bezpieki

ROMAN GRACZYK: Może zacznijmy od kontrowersji, która nas podzieliła: ja podpisałem list otwarty w obronie dobrego imienia Wiesława Chrzanowskiego, które zostało podważone w książce, której pan jest współautorem (Witold Bagieński, Sławomir Cenckiewicz, Piotr Woyciechowski, „Konfidenci", Editions Spotkania, Warszawa 2015 – red.). Pan uważa, że ten list jest krzywdzący dla pana. Dlaczego?

Czytaj więcej:

SŁAWOMIR CENCKIEWICZ: Bo tam jest na początku taki akt strzelisty, pod którym i ja niemal mógłbym się podpisać. Ale to jest szantaż moralny na zasadzie, że jak ktoś walczył o Polskę i cierpiał, to później nie może pobłądzić, a tym bardziej być agentem.

Obaj wiemy, że może. Ale dla mnie jako sygnatariusza ważne było skierowanie akcentu na tytuł. Uważałem, że nie można w tytule książki nazywać Wiesława Chrzanowskiego konfidentem, skoro największy artykuł w środku jest właśnie o nim. Ten artykuł jest OK – stawia pewne znaki zapytania, formułuje hipotezy, których na razie nie potrafimy udowodnić. Ale okładka i tytuł – okropne.

Skoro pan tak mówi, to porozmawiajmy o Chrzanowskim i moim tekście zamiast o reakcjach na książkę.

No to zacznijmy od początku. Wiesław Chrzanowski po raz pierwszy dostaje się w ręce UB w 1946 roku, w poczuciu zagrożenia podpisuje zobowiązanie do współpracy, ale zaraz po opuszczeniu aresztu informuje o tym swojego przełożonego z konspiracji, po czym ukrywa się z zamiarem ucieczki za granicę.

Nie mam żadnych wątpliwości, że Chrzanowski zachował się w tamtej sprawie optymalnie do warunków, w jakich się znalazł. Miał prawo zakładać, że jeśli nie zaciągnie tego fikcyjnego – z jego punktu widzenia – zobowiązania, to może go spotkać los kolegów, a wiemy, że niektórzy z nich zostali zamordowani przez bezpiekę, żeby odwołać się do przykładu bliskiego mu Tadeusza Łabędzkiego. Uznał, że skoro stawką jest tu życie, to trzeba się ratować, no i został wypuszczony.

I ostrzegł kolegów z konspiracji.

Tak, wysyła meldunek do Tadeusza Macińskiego „Prusa", w którym pisze, co wie UB, którzy funkcjonariusze go przesłuchiwali, co ich interesuje itp. Nawiasem mówiąc, on tam pisze, że w tej sytuacji postanowił uciekać z kraju, no a wiemy, że „Prus" był temu przeciwny – ale to inna kwestia.

Później mamy aresztowanie w Warszawie w 1948, razem z...

Wcześniej jeszcze jest aresztowanie w Krakowie podczas próby ucieczki w 1946...

To jest sprawa raczej anegdotyczno-przygodowa, historia z zabraniem sprzed oczu ubeka w czasie przesłuchania prawdziwego dokumentu tożsamości itp.

Nie tylko. Jest jeszcze niewyjaśniona historia zwolnienia z aresztu całej grupy konspiratorów, niby dzięki wpływom mec. Pocieja. Problem w tym, że tenże mec. Pociej wkrótce po zwolnieniu Chrzanowskiego został zwerbowany jako agent UB.

Mówi pan, że po zwolnieniu Chrzanowskiego? Może najpierw Pociej pomógł ludziom z konspiracji, a potem uwikłał się we współpracę.

W każdym razie postać jest podejrzana. Przede wszystkim wydaje się nieprawdopodobne, żeby ten człowiek był patronem wyciągania kolegów z ubeckich kazamatów w Krakowie przez – bo ja wiem – korumpowanie jakichś funkcjonariuszy albo wręcz delegowanie ludzi podziemia do pracy w WUBP w Krakowie. Nie znaleziono śladów takich jego działań. Tu jest jakaś zagadka.

Pan wyciąga z tej zagadki jakieś wnioski, które by obciążały Chrzanowskiego?

Nie. Ja w ogóle starałem się w tej publikacji, która wywołała tak nieadekwatną reakcję, nie wyciągać żadnych daleko idących wniosków, za co zresztą spotkała mnie krytyka ze strony tych, dla których Chrzanowski jest zdrajcą i agentem bezdyskusyjnym. Natomiast można postawić jakiś znak zapytania nad wersją Chrzanowskiego, która jest przecież relacją pisaną po kilkudziesięciu latach. Jak zawsze w takich sytuacjach mamy tu niebezpieczeństwo nieświadomego nakładania się na siebie różnych planów: własnej pamięci i wiedzy źródłowo-historycznej, które mieszają się i tworzą nową jakość. Czyli: raczej nie było tak, jak po latach twierdził Wiesław Chrzanowski, ale nie wiemy, jak było naprawdę.

No to przejdźmy do roku 1948... Jesienią 1948 roku Chrzanowski zostaje aresztowany wśród wielu redaktorów „Tygodnika Warszawskiego", w tym także redaktorów dodatku młodzieżowego: Hanny Iłowieckiej, Andrzeja Kozaneckiego i Tadeusza Przeciszewskiego. Ciężkie śledztwo, proces, skazanie na osiem lat. Co – pana zdaniem – w tym było najtrudniejsze dla Chrzanowskiego?

Myślę, że najgorsza była świadomość, że zajmowali się nim funkcjonariusze, którzy zamordowali (a co najmniej: doprowadzili do śmierci, jeśli przyjąć, że było to samobójstwo, choć ja w tę wersję nie wierzę) por. Jana Rodowicza „Anodę", czyli Bronisław Kleina i Wiktor Herer. On wtedy stanął naprzeciwko rzeźników. No a pamiętajmy, że Chrzanowski nie wywodzi się z pałkarskiej endecji ONR-owskiej, tylko z endecji profesorskiej, więc dla niego zetknięcie się z tym brutalnym i podkulturowym światem musiało być szokiem. Można sobie łatwo wyobrazić, że bystry funkcjonariusz, jakim był Herer, mógł z powodzeniem grać strachem przed przemocą, zamiast jej używać (chociaż ja nie wierzę, że przemocy wobec Chrzanowskiego w ogóle nie było). W każdym razie Herer dał mu się tak we znaki, że on miał potem do końca życia traumę związaną z tym człowiekiem. Wielokrotnie po wyjściu z więzienia powtarza się taki schemat zachowania, że on widząc funkcjonariusza MSW, widzi w nim zawsze Herera. Czyli Herer staje się jakby symbolem tego wszystkiego, co on przeszedł w MBP i w 1946, i w 1948 roku.

Ważny jest także czas po wyjściu z więzienia. To dla niego, jak dla wielu więźniów stalinowskich, jest szok – chociaż inny niż ten w więzieniu. Kiedy on siedział, Polska się zmieniła. Ludzie stali się bardziej lękliwi, kiedy wyszedł, niektórzy znajomi go unikali, inni nie chcieli otwarcie rozmawiać – takie klimaty.

To prawda. A dla niego szczególnie przykra musiała być próba afirmacji rzeczywistości PRL przez część dowódców AK, np. płk. Jana Mazurkiewicza „Radosława". On to odrzucał, widział w tym zalążek kolaboracji.

No i miał, bardziej niż inni byli więźniowie, pod górkę pod względem zawodowym. Przeważnie ci ludzie prędzej czy później znajdowali jakieś w miarę satysfakcjonujące miejsce, byli inżynierami, niekiedy pozwalano im robić karierę naukową czy adwokacką, np. wielu endeków było adwokatami. Otóż Chrzanowskiemu to uniemożliwiono, był przez wiele lat na głębokim marginesie.

Mamy dwa przykłady ludzi z jego otoczenia, którzy robią karierę: Witolda Kieżuna, z którym on się wprawdzie nie przyjaźni, ale się znają, i Stanisława Frybesa – Chrzanowski jest ojcem chrzestnym jego syna Marcina. Naturalnym powołaniem Chrzanowskiego była adwokatura i ten zakaz był rzeczywiście bolesny. A wiemy, że inny jego przyjaciel, Andrzej Kozanecki, który czynił równolegle z Chrzanowskim starania o wpis na listę adwokacką, jednak taki wpis dostał, i wiemy, że on poszedł na jakiś układ z SB.

Jak pan myśli, czy te wszystkie skumulowane doświadczenia mogły być jakąś podstawą dla SB, żeby rozpocząć starania o pozyskanie go do współpracy? Jakie znaczenie z tego punktu widzenia mogło mieć danie mu wreszcie paszportu uprawniającego do wyjazdu na Zachód?

To był efekt rozpoznania operacyjnego prowadzonego w ramach sprawy operacyjnej „Spółdzielca". Agentura ulokowana wokół Chrzanowskiego – zwłaszcza Frybes, Kieżun i Popławski, których prowadził kpt. Szlubowski – prawidłowo przybliżyła portret psychologiczno-charakterologiczny Chrzanowskiego. Uznał, że po latach represji, zablokowania adwokatury, kariery naukowej i inwigilacji przynajmniej należy mu się prawo wyjazdów na Zachód. A więc paszport, bo marzy o wyjeździe. Stąd już w czasie pierwszej rozmowy ze Szlubowskim mówi, że planuje wyjazd do Francji.

Rozmowy z kpt. Szlubowskim zaczynają się jesienią 1973 roku. Najpierw w Pałacu Mostowskich, ale drugie i następne spotkania odbywają się już w kawiarni. Z tego, co o ich przebiegu wiemy, wynika, że zarejestrowanie Wiesława Chrzanowskiego jako tajnego współpracownika nie było nadużyciem. Ale czym innym byłoby stwierdzenie, że on rzeczywiście był tajnym współpracownikiem jako TW „Spółdzielca". Publiczność często nie rozumie tego rozróżnienia, a to jest ważne. Stąd m.in. biorą się nieporozumienia w ocenie tzw. listy Macierewicza, czyli sposobu wykonania uchwały lustracyjnej Sejmu z 28 maja 1992 roku. A Macierewicz nie mógł nie umieścić Chrzanowskiego na tej liście.

Pan to dobrze opisał w biografii Chrzanowskiego. Zarejestrowanie go jako TW „Spółdzielca" całkowicie mieściło się w pragmatyce służbowej i w normatywach obowiązujących w resorcie. Szlubowski był funkcjonariuszem Departamentu III, ale skorzystał tu z procedury tzw. werbunku stopniowego, charakterystycznej dla Departamentu IV (Kościół i laikat). To znaczy nie pobierał zobowiązania do współpracy, bo nie chciał, stawiając sprawę jednoznacznie, spłoszyć człowieka, którego etapowo wiązał i werbował. I założył taktykę wiązania go metodą krok po kroku. A skoro Chrzanowski wiedział, z kim się spotyka, godził się na spotkania i zaczął udzielać informacji o kolegach, Szlubowski napisał raport o zarejestrowanie go jako TW „Spółdzielca", zamierzając dalej prowadzić „pracę ze źródłem", czyli uczynić go bardziej podatnym na sugestie, bardziej szczerym, słowem – zrobić z niego pełnowartościowe osobowe źródło informacji, a więc zmaterializować i skonsumować ostatecznie werbunek zobowiązaniem lub przynajmniej pisemnym doniesieniem czy przekazanym materiałem. I to się nie udało.

Dlaczego?

Bo Chrzanowski w pewnym momencie się opamiętał. Ciekawe, że najważniejsze informacje o kolegach, takie, które Chrzanowskiego obciążają, pochodzą z jesieni 1973 roku, czyli formalnie sprzed zarejestrowania jako TW. I to, że on zaczyna udzielać informacji nie o sobie, tylko o innych, jest dla Szlubowskiego podstawą do rejestracji. Ale w Chrzanowskim wtedy następuje przełom, zaczyna się migać, bo się zorientował, że powiedział za dużo, że przekroczył niedopuszczalną granicę.

Czy pan się zgadza z moją konkluzją, że to, co wiemy o spotkaniach ze Szlubowskim, nie daje podstaw do uznania Chrzanowskiego za rzeczywistego tajnego współpracownika SB – „Spółdzielcę"?

Mógł być za takiego uznany przez SB, ale trwało to zbyt krótko, by uznać owo wiązanie Chrzanowskiego za skuteczne i perspektywiczne. Stąd rezygnacja SB. Dla mnie najważniejsze w tej historii jest to, że on, chociaż na koniec odmówił dalszych spotkań, wychodzi z tego bez szwanku, wręcz wzmocniony. Bo normalną koleją rzeczy powinny na niego spaść jakieś szykany, a tymczasem on dostaje regularnie paszport na kolejne wyjazdy na Zachód i SB nie przeszkadza mu w zrobieniu doktoratu i habilitacji.

Opisywałem kiedyś historię Haliny Żulińskiej z krakowskiego KIK: ona podpisała zobowiązanie do współpracy, ale zaraz ją zerwała. I SB spowodowała dwukrotne zwolnienie jej z pracy, przez jakiś czas uniemożliwiano jej wyjazd za granicę. Rozumiem więc, że musimy brać pod uwagę, że Chrzanowskiego potraktowano inaczej. Co było dalej?

Później on przyjmuje odznaczenie państwowe na XXX-lecie PRL, zostaje przyjęty na KUL.