W kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym

Przygotowywany obecnie projekt mapy drogowej transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym (dalej: GOZ) ma być kompleksowym zestawem działań, które przyczynią się do przejścia polskiej gospodarki na tory obiegu zamkniętego.

Projekt ten ma w szczególności za zadanie zidentyfikować działania na rzecz zwiększenia wydajności wykorzystania zasobów, ograniczenia powstawania odpadów oraz ich zagospodarowania. To, co odróżnia GOZ od dotychczasowej tzw. gospodarki linearnej, opierającej się na zasadzie „weź – wyprodukuj – zużyj – wyrzuć", to umiejscowienie etapu odpadu w cyklu życia. W podejściu GOZ, jeżeli odpad już powstanie, powinien być przede wszystkim traktowany jak surowiec wtórny i wykorzystany do ponownej produkcji. A temu ma służyć nie tylko właściwe postępowanie z odpadem, ale przede wszystkim mechanizmy na wcześniejszych etapach cyklu życia, czyli już od pozyskania surowca, przez projektowanie, produkcję, konsumpcję i zbieranie odpadów. To wszystko ma spowodować wydłużenie czasu korzystania z produktów lub zastępowanie ich materialnymi lub niematerialnymi substytutami, podnieść innowacyjność polskich przedsiębiorców, wdrożyć nowe modele biznesowe i przyczynić się do zmiany świadomości środowiskowej społeczeństwa.

Już na wstępie trzeba podkreślić, że nie startujemy w Polsce od zera. W wielu miejscach poszczególne elementy GOZ są już w tej chwili realizowane, choć często inaczej nazwane. Tworzone dotychczas pod hasłem zielonej gospodarki, zrównoważonego rozwoju albo w ramach rozwiązań niskoemisyjnych, działania te częściowo już dzisiaj realizowane są w obiegach zamkniętych. Ich podstawowym celem jest to, żeby produkt był jak najbardziej wydajnie produkowany i wykorzystywany, a odpad po nim zagospodarowany w odpowiedni ekonomicznie i środowiskowo sposób. Propozycją opracowania mapy drogowej GOZ dokonujemy próby zebrania wszystkich elementów realizujących to podejście w jednym miejscu, dostosowania ich do obecnych realiów i wymagań prawa UE.

Wyzwania dla Polski

Niezwykle istotne jest zapewnienie spójności działań zaproponowanych w mapie drogowej GOZ z propozycjami z innych obszarów. Właśnie dlatego dokument ten ma być jednym z projektów strategicznych strategii na rzecz odpowiedzialnego rozwoju, a więc ma się wpisać w całościową wizję rozwoju kraju. W trakcie prac nad projektem strategii zidentyfikowano szereg wyzwań stojących przed Polską. Wśród nich należy wymienić nierównowagę na rynkach surowców oraz rywalizację cenową ich eksporterów grożącą destabilizacją gospodarczą i spadkiem innowacyjności, a także zagrożenie osłabienia dynamiki rozwoju gospodarki światowej, a przede wszystkim zaostrzenia problemów najważniejszych partnerów gospodarczych Polski, w tym rozwój sytuacji w UE. Już dzisiaj można założyć, że koncepcja GOZ będzie próbowała stawić czoło powyżej wskazanym wyzwaniom.

GOZ jest zagadnieniem bardzo szerokim, obejmującym nie tylko wszystkie etapy cyklu życia, ale i dotykającym wielu dziedzin życia społecznego oraz bardzo dużej ilości branż gospodarki. Celem mapy drogowej jest z jednej strony stworzenie propozycji działań horyzontalnych, które obejmowałyby jak najszerszy krąg uczestników. Z drugiej natomiast strony dokonuje ona próby priorytetyzacji obszarów, głównie ze względu na ich perspektywiczny charakter lub istotne problemy pojawiające się już obecnie w naszej rzeczywistości. Dlatego też projekt mapy drogowej obejmuje cztery obszary odzwierciedlające najistotniejsze zagadnienia GOZ z punktu widzenia naszej gospodarki. Rozdział I „Zrównoważona produkcja przemysłowa" ma za zadanie zwrócić uwagę na istotną rolę przemysłu w polskiej gospodarce oraz nowe możliwości jego rozwoju. Rozdział II „Zrównoważona konsumpcja" pokazuje, jak duży potencjał drzemie w działaniach społeczeństwa. Rozdział III „Biogospodarka" dokonuje próby zdefiniowania tego pojęcia i kompleksowego podejścia do tego niezwykle perspektywicznego zagadnienia dla polskiej gospodarki. Rozdział IV „Nowe modele biznesowe" wskazuje potencjalne kierunki rozwoju przedsiębiorców, które pozwolą na zamykanie obiegów z punktu widzenia charakteru prowadzonej działalności gospodarczej.

W odniesieniu do zrównoważonej produkcji należy dostrzec, że grubo ponad połowa odpadów generowanych w Polsce to odpady przemysłowe, w szczególności pochodzące z górnictwa i wydobycia, przetwórstwa przemysłowego oraz wytwarzania i zaopatrywania w energię. Istnieje zatem w naszym kraju duży potencjał wykorzystania tych odpadów, a także zmniejszenia ich powstawania. W szczególności uboczne produkty spalania są tym tematem, który zasługuje na szczególną uwagę. Należy ponadto wzmacniać rolę klastrów gospodarczych, gdzie odpady jednego przedsiębiorcy mogą z powodzeniem być wykorzystywane przez innego w produkcji. Nie bez znaczenia są także odpady komunalne, których dobra jakość powinna wspomagać wykorzystywanie ich jako surowce wtórne w produkcji. Wzmacnianie roli rozszerzonej odpowiedzialności producenta (obowiązku zebrania i zagospodarowania takich samych odpadów jak te, które sam produkuje), która mogłaby przyczynić się do zwiększenia dostępności surowców dla polskich producentów, to kolejny element, do którego odnosić się będą propozycje w mapie drogowej.

Nie wprowadzimy w polskiej gospodarce obiegu zamkniętego, jeżeli nie zwrócimy większej uwagi na zrównoważoną konsumpcję. Edukacja społeczeństwa i zmiany stylu życia są niezbędnym elementem przejścia na GOZ. Dlatego też w mapie drogowej zaproponowane zostaną działania, które mają uświadomić społeczeństwu, jak odpowiednie postępowanie każdego z nas z odpadami może przyczynić się do lepszego stanu środowiska oraz do rozwoju polskich przedsiębiorstw poprzez zapewnienie im dobrej jakości surowców. Konkretne propozycje odnoszą się do postępowania z odpadami komunalnymi, przeciwdziałania marnotrawieniu żywności oraz edukacji.

Potencjał biomasy

W odniesieniu do biogospodarki podstawowym zadaniem będzie zdefiniowanie tego – wciąż nowego dla polskich przedsiębiorców – pojęcia. Głównym surowcem wykorzystywanym przez sektor biogospodarki (obejmujący zarówno sektor rolnictwa, jak i przemysłu) jest biomasa, zarówno pochodząca z niewykorzystywanych zasobów w rolnictwie, jak i spożywcze odpady komunalne. Jej wykorzystanie, zgodnie z łańcuchem wartości, powinno zostać zwiększone zarówno przez sektor rolno-spożywczy, jak i przemysł. Istotny potencjał innowacyjności zawarty w biomasie wiąże się przede wszystkim z substytucją surowców nieodnawialnych, które w przeważającej części są obecnie wykorzystywane w polskim przemyśle.

Polska odpowiedź na europejskie propozycje

Nowe modele biznesowe to czwarty obszar, w ramach którego w mapie drogowej zaproponowane zostaną działania dla polskiej gospodarki. Narzędzia obejmujące nowe lub zapomniane obecnie sposoby prowadzenia działalności gospodarczej mogą przyczynić się zarówno do zmniejszenia powstawania odpadów, jak i do ich lepszego zagospodarowania. W szczególności należy zwrócić uwagę na możliwość zastępowanie własności przez inne formy korzystania z produktów, gdzie przedsiębiorca będzie w większym stopniu udostępniał produkty i świadczył w ich zakresie usługi. Formami realizacji GOZ, które również mają przyczynić się do zmniejszenia wytwarzania odpadów, jest również np. współdzielenie, wypożyczanie oraz digitalizacja. Dodatkowo zwiększenie roli napraw oraz ulepszania produktów, a tym samym wydłużenie ich żywotności, również pozytywnie może oddziaływać na ilość wytwarzanych odpadów i lepsze sposoby ich zagospodarowania.