Marian Piłka: Jak uniknąć geopolitycznej pułapki?

Od czasu podpisania układu o nieagresji z Niemcami w styczniu 1934 roku relacje polsko-niemieckie układały się poprawnie. W Niemczech nastąpiło wyciszenie polityki rewizjonistycznej, co było zasadniczym celem polskiej polityki zagranicznej, zaś udział Polski w rozbiorze Czechosłowacji był traktowany jako sygnał wskazujący na gotowość Rzeczypospolitej do zachowań proniemieckich, a w każdym razie neutralnych, w zbliżającym się konflikcie europejskim. Monachium pokazało nie tylko dążenie Niemiec do rewizji systemu wersalskiego, ale także izolację sprzymierzonej z Francją Czechosłowacji. Nauka płynąca z tego porozumienia była taka, że Francja nie jest wiarygodnym sojusznikiem, więc Polska w razie konfliktu, nie może liczyć na jej pomoc. W sytuacji, w której Hitler w pierwszym rzędzie zamierzał uderzyć na Francję, zadaniem Polski, w jego perspektywie, była osłona Niemiec przed możliwym atakiem Związku Sowieckiego. Postulaty Berlina wobec nas, przyłączenie Gdańska do III Rzeszy oraz przeprowadzenie przez Polskę eksterytorialnej autostrady z Niemiec do Prus Wschodnich, były dość umiarkowane. Jako cena wzajemnego porozumienia, które w perspektywie mogło prowadzić do wspólnej polsko-niemieckiej wojny ze Związkiem Sowieckim, były one właściwie do przyjęcia.

Sojusz z Niemcami miał uchronić Polskę przed przystąpieniem w pierwszej kolejności do zbliżającej się wojny. I przeciwko takiemu właśnie scenariuszowi Anglia podjęła działania, aby odwrócić niemieckie plany uderzenia na Zachód i skierować go na Wschód. Temu celowi służyły brytyjskie gwarancje. Minister Beck wybrał Londyn i tym samym wpadł w pułapkę zastawioną przez Brytyjczyków. W rezultacie Polska nie tylko walczyła samotnie we wrześniu 1939 roku, ale już na samym początku wojny wyłączyła się jako samodzielny podmiot z rozgrywki, która miała miejsce w dalszym toku wojny. Beck zignorował dwa podstawowe aksjomaty polskiej polityki, jakimi były: dążenie, aby nie dać się wyizolować w warunkach zagrożenia wojny i nie wejść do niej jako pierwszy.

Pułapka, w którą wpadł minister Beck, powinna stać się memento dla polskiej polityki zagranicznej. Dziś, kiedy podobnie jak przed I czy II wojną światową nadchodzi radykalne przewartościowanie systemu międzynarodowego, tak jak w przeszłości nadchodzące zmiany mogą mieć fundamentalne konsekwencje dla miejsca Polski w świecie. To czas rywalizacji mocarstw, chaosu, niepewności i narastających zagrożeń – nie tylko na głównym teatrze zmagań o nowy porządek międzynarodowy na zachodnim Pacyfiku, ale też obejmującym praktycznie cały świat, w tym również obszar Europy Środkowo-Wschodniej. Warto zauważyć, że w obliczu narastającego konfliktu amerykańsko-chińskiego kluczem do jego rozstrzygnięcia zarówno w wariancie handlowym, jaki i militarnym staje się Rosja. Jest ona co prawda drugorzędnym mocarstwem ekonomicznym, ale posiada nowoczesną armię, a przede wszystkim ma kluczowe położenie w kontekście nadchodzącego konfliktu.

Przyczajona Rosja

Zarówno Rosja, jak i Chiny są mocarstwami rewizjonistycznymi, dążącymi do zasadniczego przebudowania porządku międzynarodowego opartego na militarnej i ekonomicznej dominacji Stanów Zjednoczonych. To dążenie do rewizji jest dziś podstawą ich sojuszu. Ale jest to sojusz asymetryczny, w którym zasadniczą rolę odgrywają Chiny. Rosja korzysta zaś na współpracy z Pekinem, która wzmacnia jej pozycję. Marzeniem Putina jest pozycja zbliżona do roli Związku Sowieckiego w czasach systemu jałtańskiego – mocarstwa dyktującego zasady funkcjonowania systemu międzynarodowego. Możliwa jest więc reorientacja polityki Putina w kontekście rywalizacji amerykańsko-chińskiej. Czas, w miarę narastania tego konfliktu, działa na korzyść Moskwy. Pod warunkiem że wcześniej nie nastąpi destabilizacja samej Federacji Rosyjskiej.

Obecny spór w amerykańskiej polityce nie polega na tym, czy porozumieć się z Rosja, tylko na tym, w jakich okolicznościach i na jakich warunkach to zrobić. Zarówno demokraci, jak i republikanie opowiadają się za powstrzymaniem chińskiego marszu ku światowej hegemoni. Różnica polega na tym, czy należy porozumieć się już teraz, przyjmując rosyjskie warunki, czy też zaczekać na destabilizację Rosji i samemu podyktować warunki amerykańsko-rosyjskiego sojuszu. W pierwszym przypadku będzie to sojusz dla USA symetryczny i bardzo kosztowny, natomiast w drugim – asymetryczny i znacznie mniej kosztowny. W każdym wariancie ten sojusz oznacza rosyjskie profity zarówno ekonomiczne, jak i geopolityczne. Pytanie tylko, jaka będzie ich cena.

Putin stawia sprawę jasno. To Moskwa, w jego przekonaniu, jest kluczem do rozwiązania zbliżającego się konfliktu i tym samym urasta do rangi głównego rozgrywającego polityki międzynarodowej. Bo bez Rosji ani nie da się zablokować chińskiego rozwoju, ani, najprawdopodobniej, nie da się Chin pokonać militarnie. Odbudowa wpływów z czasów sowieckich oznacza między innymi przywrócenie wpływów Rosji w Europie Środkowo-Wschodniej. Na to jednak nie godzą się Amerykanie. Ich polityka wynika z geopolitycznych doktryn, według których Rosja nie będzie miała możliwości zagrożenia w przyszłości ich pozycji, dopóty nie zapanuje nad naszym regionem. Jak dotąd jest to trwały aksjomat amerykańskiej polityki.

Wstańmy z kolan

I to jest zasadnicze wyzwanie dla Polski. Odpowiedzią na potencjalne rosyjskie zagrożenie było w ostatnim ćwierćwieczu wstąpienie do NATO i Unii Europejskiej. Dziś obie te instytucje znajdują się w kryzysie. Dodatkowo Rosja nie jest też postrzegana przez kraje NATO jako podstawowe zagrożenie. Także w Unii narastają tendencje do porozumienia się z Moskwą. W tej sytuacji konieczne stało się więc ponowne określenie kierunków i celów polskiej polityki zagranicznej. Na razie odpowiedzią rządu na tę sytuację jest rezygnacja z podniesienia wydatków zbrojeniowych do 3 proc. PKB i tym samym rezygnacja z budowy własnej siły militarnej. Jest to więc wybór polityki satelickiej, analogicznej do akceptacji angielskich gwarancji z 1939 roku, rezygnacja z samodzielnego wpływania na rozwój sytuacji, uznania USA za reprezentanta naszych interesów w stosunku do Rosji i sprowadzenia Polski do roli reprezentanta amerykańskich interesów w naszej części kontynentu.

Doświadczenie uczy, że polityka satelicka jest pułapką i na ogół kończy się katastrofą. Nasze interesy i interesy zarówno USA, jak i zachodnich państw europejskich nie są tożsame. A protektor, jeżeli musi płacić swojemu ewentualnemu sojusznikowi, najczęściej płaci interesami swoich satelitów. I istnieje duże prawdopodobieństwo, że w przypadku sojuszu amerykańsko-rosyjskiego ceną będzie bezpieczeństwo naszego obszaru. Wtedy albo bezpośrednio znajdziemy się w rosyjskiej strefie wpływów, albo, co jest bardziej prawdopodobne, będziemy bezpośrednio graniczyć z rosyjską strefą wpływów. To oznacza, że w sensie geopolitycznym staniemy się państwem frontowym, zdanym na łaskę naszych sąsiadów. Byłoby to przekreślenie zarówno naszej podmiotowości, możliwości rozwojowych, jak i bezpieczeństwa.

Koniecznym warunkiem uniknięcia najbardziej niekorzystnego scenariusza jest przede wszystkim samodzielność polityki, to znaczy suwerenne definiowanie naszych interesów i samodzielne jej prowadzenie, a więc przezwyciężenie satelickiej postawy w polskiej polityce. Nie musi to wcale oznaczać zerwania dotychczasowych sojuszy, tylko redefinicję miejsca Polski w tych sojuszach, jak też przedefiniowanie naszej polityki w stosunku do głównych aktorów międzynarodowej sceny. Wybicie się na podmiotowość oznacza zachowanie sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi, ale nie na zasadach państwa satelickiego. Zbieżność polskich i amerykańskich interesów polega na powstrzymaniu w naszej części Europy ekspansji rosyjskiej. Ale Polska nie może brać na siebie większości odpowiedzialności za powstrzymywanie Rosji.

Stanom Zjednoczonym zależy na tym, by to Polska pilnowała amerykańskiego interesu w tej części naszego kontynentu. Temu celowi służyć ma obecność sił amerykańskich na wschodniej flance NATO, która ma jednak raczej symboliczne niż militarne znaczenie. Polska powinna dążyć przede wszystkim do odprężenia i współpracy z Rosją, aby zminimalizować groźbę konfrontacji, zamiast stać się instrumentem amerykańskiego nacisku na Moskwę. Wzorem dla nas powinna stać się polityka prowadzona przez RFN w latach 70. i 80. ubiegłego stulecia. Pozostając lojalnym członkiem NATO, Niemcy dążyły wówczas do uniknięcia wybuchu wojny i przekształcenia własnego terytorium w pobojowisko.

Rozwijanie współpracy ekonomicznej z Rosją nie tylko zmniejsza ryzyko wybuchu konfliktu, ale także sprzyja budowaniu naszego potencjału ekonomicznego i tym samym stwarza warunki do zbudowania ekonomicznych podstaw bezpieczeństwa narodowego. Podstawą naszego przedefiniowania polityki wobec Rosji jest przywrócenie własnych kanałów komunikacyjnych z Moskwą i własnej agendy politycznej we wzajemnych relacjach. Niestety, wydaje się, że obecny rząd jest do tego psychologicznie i politycznie niezdolny. Taka polityka oznacza przywrócenie samodzielności polskiej polityki w stosunku do Waszyngtonu i współpracę w sytuacji amerykańskiego zaangażowania się w Europie Środkowo-Wschodniej, ale nie zastępowania tego zaangażowania. Dlatego Polska także powinna dokonać korekty swojej polityki w stosunku do Ukrainy. To nie Polska, ale Stany Zjednoczone i Wielka Brytania gwarantowały w 1994 roku integralność terytorialną Ukrainy po jej rezygnacji z broni jądrowej. I to nie Polskę, ale Niemcy i Francję Ukraina wybrała na swoich pośredników w rozmowach z Rosją. Polska powinna w tej sytuacji ograniczyć swoje zaangażowanie na Ukrainie do obrony własnych interesów gospodarczych, naszego dziedzictwa, praw mniejszości polskiej i kwestii potępienia przez państwo ukraińskie zbrodni wołyńskiej.